خانقاه نعمت اللهی مشهد یکی از اصیل ترین و قدیمی ترین خانقاههای خراسان است که در فهرست میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است .این خانقاه اثری تاریخی مربوط به اواخر دوره قاجار – اوایل دوره پهلوی است و در مشهد، خیابان شیرازی، کوچه حاج هاشم، جنب هتپه طبرستان واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۹۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
واژه خانقاه را در برخی از منابع به‌صورت واژه‌ای مرکب از واژه «خوان» به‌معنای خانه و کاروانسرا یا به‌صورت خوان به معنای سفره، طبق و ایوان و پسوند «قاه» (گاه) به‌معنی جا و مکان تلقی کرده‌اند. در تعریفی جامع و به‌دست‌آمده از منابع متعدد تصوف و در اصطلاح صوفیه، خانقاه مکانی برای اقامت و عبادت صوفیان مقیم و مسافر که در آنجا بـه تعلیم مبانی دین و اصول طریقت مشغول بوده‌اند، در نظر گرفته می‌شد. آن‌ها در این مکان به اصول تصوف شامل ریاضت، مراقبت و تهذیب نفس و اخذ مبانی آن از حدیث، تفسیر و کلمات مشایخ می‌پرداختند.
همچنین از خانقاه به‌عنوان مکانی مقدس یاد شده است که در برخی موارد بیماران جهت درمان و دریافت دارو مراجعه می‌کردند و شفا می‌یافتند. علاوه‌بر این مفاهیم، در بعضی از متون تاریخی و عرفانی ایران آمده که خانقاه پدیده‌‌ای اجتماعی بوده و در برخی از مواقع پناهگاه درماندگان و آوارگان جنگ محسوب می‌شده است. آوارگانی که هیچ‌کدام از طرفین جنگ آنان را قبول نداشتند، به خانقاه پناه می‌بردند.
درمورد قدمت و سال ساخت بنا اطلاع دقیقی در دست نیست. اما مالک آن از حدود ۹۰ سال پیش مشخص است. این بنا منزل مسکونی نایب التولیه عرب بوده است که تولیت آستان قدس رضوی را در آن زمان در اختیار داشته است. آقای محمدهاشم پاسبان‌دولت‌شاهی، رئیس وقت تشریفات آستان قدس رضوی، ساختمان را در حدود سال ۱۳۶۰ هجری‌قمری مصادف با ۱۳۱۸ هجری‌خریداری کرده است. آقای دولت‌شاهی ساختمان را جهت استفاده خانقاه خریداری کرده و از آنجا که مرید آقای وارسته، ایل‌خان بختیاری بوده است، سندها به‌نام ایشان موجود است. زیلوهای بافته‌شده برای خانقاه که هم‌اکنون نیز موجودند، به‌تاریخ ۱۳۶۴ هجری‌قمری منقوش‌اند. از همان زمان ساختمان به‌نام سلسله نعمت اللهی منور علی شاهی وقف خاص گردیده است.
بعد از آقای وارسته شیخ خانقاه، جناب آقای قوام‌شهیدی ساختمان را در اختیار داشته که تقریبا مصادف با سال‌های ۱۳۲۰ هجری‌شمسی بوده است. بعد از ایشان، آقای سینایی در سال ۱۳۳۶ به‌عنوان شیخ در خانقاه انتخاب شده‌اند. در سال ۱۳۶۶ شیخ خانقاه تعویض شده است و آقای وظیفه‌دان از آن سال تاکنون به‌عنوان شیخ در خانقاه مشغول هستند. به لحاظ هم‌دوره‌بودن با سلسله‌های حکومتی، این بنا مربوط به سال‌های آخر حکومت قاجاریه است.
مالکیت بنا در حال حاضر به‌صورت وقف است و زیرنظر اداره اوقاف اداره می‌شود. طبق توافق انجام‌گرفته، این بنا استفاده خانقاه دارد و آقای سیدرحمت‌الله وظیفه‌دان به‌عنوان شیخ خانقاه این بنا را در اختیار دارد و در صورت درخواست بازدید، باید هماهنگی‌های لازم با ایشان صورت گیرد.
معماری خانقاه نعمت اللهی
معماری خانقاه‌ها عموما از کارکردهای تربیتی، اجتماعی و عبادی برخوردار بوده است. این معماری به‌طور معمول از یک طرح کلی و یکپارچه پیروی می‌کند. اغلب خانقاه‌ها به‌صورت مسجد ساخته می‌شدند و چند بخش شامل یک تالار بزرگ داشتند (مکانی که جهت برگزاری مراسم عبادت، خواندن اذکار دسته‌جمعی، به‌پاداشتن نماز‌جماعت، گردآمدن جهت صرف غذا، اجرای مراسم خرقه‌پوشاندن، تشکیل مجالس و انجام رقص صوفیانه و یا نشستن شیخ با اصحاب خویش استفاده می‌شد) و به این قسمت جماعت‌خانه گفته می‌شد. قسمت دیگر شامل حجره یا اتاق‌های متعدد بود که به پیر، خادمان، دراویش و سایر مهمانان اختصاص می‌یافت.
علاوه‌بر این فضاها، عموما خانقاه یک حمام، آشپزخانه و چند انبار داشت. هریک از این خانقاه‌ها یک کتابخانه بزرگ یا کوچک نیز داشتند که کتاب‌هایش را موسس آن مکان یا سایر مردم، با هدف بهره‌مندی عموم وقف کرده بودند. در اکثر موارد، موذن مـسجد یا مسئول امور مدرسه و خانقاه حفاظت آن را بر‌عهده داشت و به طلبه‌ها کتاب امانت می‌داد.
خانقاه نعمت‌اللهی در دو طبقه، به‌صورت زیرزمین و طبقه فوقانی ساخته شده است. پلان این بنا ساده و از ترکیب عناصر مستطیلی به وجود آمده است. فرم کلی بنا مستطیلی کشیده است که در طرفین این مستطیل در عرض پیش‌آمدگی دارد. ایوان در جلوی بنا به طول ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۲ متر راه اصلی ورودی به ساختمان است.
مصالح این بنا از خشت خام در مرکز دیوارهای عریض و آجر قالب‌خورده در رویه دیوار تشکیل شده است. سقف‌ها از جنس چوب است که در طبقه فوقانی از آکاسیف به‌عنوان سقف کاذب استفاده شده است. سقف زیرزمین در چند قسمت چوبی است و در قسمت‌هایی سقف‌هایی قوسی‌شکل در دهانه‌های کوچک‌تر وجود دارند. سقف زیرزمین اصلی نیز در گذشته به‌صورت قوس با دهانه ۱۴/۴ متری بوده که به‌دلایل نامعلومی در دوره پهلوی با آهن و طاق ضربی جایگزین شده است.
در نمای اصلی (جنوبی) آجرهای تزیینی به کار رفته است. در دیوارها در ردیف پایین از چوب و در قسمت بالا از گچ استفاده شده است. درها و پنجره‌ها همگی از جنس چوب‌اند. پنجره‌های نمای اصلی بهعلت فرسودگی با پنجره فلزی جایگزین شده‌اند. سقف بنا به‌صورت مسطح بوده که در حدود سال ۱۳۴۹ شیروانی شده است. بعضی از پنجره‌ها در طرفین و پشت بنا بهعلت اضافه‌شدن بناهای همسایه کور شده یا به‌صورت طاق درآمده‌اند. پله‌های ارتباطی داخل طبقات در حدود سال ۱۳۶۴ پوشانده شده‌اند. البته پله‌ها موجودند، اما راه ارتباطی در قسمت سقف کور شده است.
نمای اصلی خانقاه نعمت اللهی به‌وسیله آجرهای خاص برجسته نارنجی‌رنگی به‌صورتی چشم‌نواز تزیین شده است. این آجرچینی با اشکال هندسی خاصی صورت گرفته و گاهی کنار پنجره‌ها از بریده‌کاشی نیز استفاده شده است. در قسمت ایوان، گچ‌بری‌های زیبایی وجود دارد که چندین بار رنگ شده‌اند. در قسمت زیرزمین تمام فضاها در حال حاضر به‌عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما در گذشته و در ابتدای ساخت بنا به‌احتمال قوی کاربرد مسکونی داشته‌اند و مدتی به‌عنوان آشپزخانه و انبار سوخت نیز از آن‌ها استفاده شده است.
این بنا در طول عمر خود دچار دخل و تصرفاتی نیز شده است. طبقه بالا، پنجره‌های کناری بهعلت ساخت بناهای جدید پوشانده شده‌اند. پنجره‌های نمای اصلی نیز تعویض شده‌اند. سقف اصلی زیرزمین که به‌صورت قوس بوده با آهن و طاق ضربی جایگزین شده است. کف‌سازی محوطه باعث گرفتگی بعضی از نورگیرها شده است. فضاهای زیرزمین در سمت چپ به‌وسیله تیغه جدا شده و پله های ارتباطی داخلی کور شده است. در طبقه فوقانی یک ردیف کاشی‌کاری به‌صورت کتیبه در زیر گچ‌بری‌های جمع‌خانه اضافه و سقف کاذب ایجاد شده است. بام مسطح ساختمان به‌صورت شیروانی درآمده است. نمای اصلی به‌ارتفاع ایوان، دیوار روکش سیمانی‌شده دارد. در جمع‌خانه آقایان پنجره وسط نمای پشتی کور شده و یک شومینه و طاق به‌جای آن به وجود آمده است. به‌غیراز تغییر و تعمیرات مذکور مورد دیگری مشاهده نمی‌شود.
اگر به شیوه زندگی درویش‌مسلکان و صوفیان علاقه دارید و آشنایی با رسوم و فرهنگ‌های مختلف و نمودهای عینی آن‌ها برای شما جذاب است، خانقاه نعمت اللهی یکی از بهترین مکان‌هایی است که می‌توانید در آن ردی از هویت تاریخی و اصالت فراموش‌نشدنی سرزمینمان را پیدا کنید.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.