توسعه بازار گردشگری داخلی با توجه ویژه به بازار هدف گردشگران شیعه

پیشگفتار
گردشگری مذهبی یکی از کهن ترین انواع گردشگری می باشد که از دیرباز مورد توجه نوع بشر واقع شده است. در دین اسلام نیز بر امر گردشگری به ویژه زیارت اماکن مقدس مسلمانان تاکیدات ویژه ای صورت گرفته است. این مقاله ، هدف اصلی خود را بر بررسی قابلیت های نوع خاصی از گردشگری حلال به نام گردشگری شیعه قرار داده است وبا بررسی پتانسیل های گردشگری موجود در ایران برای جمعیت حدودا ۲۵۰ میلیونی شیعیان جهان که ۲۵ تا ۳۰ درصد از کل جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل می دهند، تصمیم دارد راه های افزایش جذب گردشگران شیعه را مورد بررسی قرار دهد وباارایه راهکارهای عملی آغاز گر گامی هر چند کوچک برای پیوند گردشگری مذهبی کشورمان با بازارهدف بکرگردشگران شیعه باشد.
گردشگری مذهبی یکی از رایج ترین انواع گردشگری درسراسرجهان است که سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می گردد مدارک و اسناد تاریخی موجود از تمدنهای کهن بین النهرین مصر ایران هند چین و نیز آثار و قراین به جامانده ا ز روزگاران پیش از تاریخ حکایت از سفرهای زیارتی انسانهای متعددی دارد که از دیرباز به منظورانجام فرایض دینی و مذهبی مسیرهای طولانی را جهت مقصد زیارت طی میکردندو شاید به دلیل مخاطرات فراوان به مقصد نمی رسیدند.
در تعریف توریسم مذهبی اینطور بیان شده است که جهانگردی مذهبی عبارت است از بازدید گردشگران (با تعریف ویژه جهانگردی)از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه ها ، مقابر، امامزاده ها و نظایر آنها .در اینجا با دو دسته مختلف از جهانگردان روبرو می شویم ،دسته اول کسانیکه از اماکن مقدسه در دین خود بازدید می نمایند وگروه دوم کسانیکه از اماکن مقدسه سایر ادیان دیدن می کنند.(داس ویل ،۱۳۷۸)
در هر حال بسته به نوع هدفی که افراد دارند،ممکن است یکی از انواع جهانگردی مذهبی را انتخاب نمایند. شاید تفاوت این دو دسته در میزان استقبالی که جهانگردان از این سفرها می نمایند باشد چراکه برخی سفرها از لحاظ اجرای فرامین مربوط به آن دین یا مذهب حالت اجباری و یا تاکیدی به خود می گیرند ،پس به ناچار همه افراد مومن به آن دین یا مذهب مجبور به اجرای آن سفر ،دست کم برای یکبار می گردند .(دقیقاً نظیر انچه در دین اسلام مبنی بر زیارت خانه خدا بر مسلمانان واجب است(در نهایت با توجه به مقاصد افراد ،اشکال مختلفی از جهانگردی مذهبی شکل می گیرد. نکته قابل توجه در این زمینه این است که گردشگری مذهبی تنها شکل از اشکال گردشگری می باشد که بر موانع آب و هوایی غلبه می نماید. بدین ترتیب با تغییرات فصل و تحولات آب و هوایی مشاهده می شود که تعداد توریسم و بازدید از شهر ها و مراکز مذهبی دچار تغییرات شدید نمی شود و اینکه که برای این نوع گردشگر، تنها مقصد حائز اهمیت نیست، تجربه او از همان ابتدای سفراز مبدا آغاز می شود و تمام مسیرو وقایعی را که در طول مسیر با آن مواجه می شود در بر می گیرد. (Meyer,2004)در یک تقسیم بندی کلی جاذبه های مذهبی اسلامی را می توان به شش دسته تقسیم نمود:
۱- مساجد ۲- امام زاده هاو بقعه ها ۳- آرامگاه ها و قبور ۴- تکیه ها و حسینیه های قدیمی
۵- آتشکده ها و آتشگاه ها ۶- صومعه ها و خانقاه ها
ویژگی های سفرهای مذهبی
سفرهای مذهبی نیز همچون سایر سفرها دارای ویژگی هایی می باشند که در زیر به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:
۱- گردشگری مذهبی دارای اثرات منفی زیست محیطی، فرهنگی- اجتماعی کمتری نسبت به سایر گونه های گردشگری است که شاید بخشی از این ویژگی به دلیل آموزه های مکاتب، ادیان و مذاهب زائران باشد و اینکه اغلب زائران افرادی آرام، اهل صلح و مطیع قانون هستند.
۲- فصلی بودن سفرهای مذهبی و اینکه بسیاری از این گونه سفرها تنها در فصل های خاصی صورت می گیرند.
۳- افرادی که دست به اینگونه سفرها می زنند به دلیل اینکه بیشتر در جست و جوی معنویات می باشند زیاد تنوع طلب نبوده و اکثرا به دنبال سادگی هستند.
۴-تمامی افراد از هر طبقه اجتماعی می توانند دست به اینگونه سفرها بزنند. به عبارت دیگر اینگونه سفرها مختص طبقه خاصی از اجتماع نیست.تا جایی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه که گردشگری در مراحل ابتدایی خود به سر می برد ،برای بسیاری از طبقات اجتماعی، گردشگری مذهبی تنها فرصت سفر به شمار می آید.
همچنین این وضعیت در جوامع متوسط و میانی که طبقات متوسط آن از نظر مالی و از نظر اجتماعی توانایی سفرهای طولانی را ندارند بیشتر به چشم می خورد و وقت آزاد آنها اکثرا به وسیله بازدید از اماکن مذهبی و زیارتی پر می شود.
۵- اکثر سفرهای مذهبی و زیارتی به صورت گروهی و جمعی و به صورت سازماندهی شده صورت می گیرند.
۶- برخی از سفرهای مذهبی از لحاظ اجرای فرامین مربوط به آن دین و یا مذهب ،حالت اجباری و یا تاکیدی به خود می گیرند که به ناچار تمامی افراد مومن به آن دین یا مذهب مجبور به اجرای آن سفر دسته کم برای یکبار می گردند دقیقا نظیر آنچه در دین اسلام مبنی بر زیارت خانه خدا که بر تمامی مسلمانان واجب است وجود دارد.
۷- مراکز مذهبی و زیارتی مکان هایی را برای دیدار و ارتباط مردم از فرهنگ ها و مناطق مختلف فراهم می کنند.
۸- گردشگری مذهبی دارای جنبه های سیاسی نیز هست به طوریکه بسیاری از اماکن مذهبی متعاقبا اماکن ملی نیز به شمار می آیند و بسیاری از اماکن مذهبی برای برپایی جشن های ملی مورد استفاده قرار می گیرند (۱۹۹۲, Rinschede).
گردشگری حلال
بنا به بررسی های(World Travel Market )WTMگردشگری حلال به صورت نوع خاصی از گردشگری مذهبی، منافع کشف نشده بسیار و شانس های تجاری زیادی را به کشورهای مسلمان ارائه می کند. گردشگری حلال، نوعی از گردشگری مذهبی است که تمام فعالیت های آن از نظر قوانین اسلامی مجاز شمرده می شوند.سرو غذای حلال ، توجه به اوقات شرعی و نماز،قرار دادن قرآن در کنار صندلی های هواپیما واتاق های مراکز اقامتی، پخش برنامه های مذهبی در طول پرواز، در نظر گرفتن بخش هایی مجزا برای بانوان و آقایان درمراکز تفریحی و ایجاد هتل ویژه بانوان در گردشگری حلال مورد توجه قرار می گیرند. (www.wtmlondon.com)
مالزی و ترکیه در سالیان اخیر در جهت جذب گردشگران مسلمان به گردشگری حلال سرمایه گذاری های زیادی انجام داده اند.
گزارشی منتشر شده از Euromonitor International در کنفرانس ۲۰۰۷بازار جهانی سفر در لندن چنین گزارش می دهد که در منطقه خاورمیانه پتانسیلی برای جهشی بزرگ در گردشگری حلال وجود دارد که این پتانسیل زمینه های شغلی وفعالیت های جدید را برای خطوط هوایی و مراکز اقامتی ایجاد می کند.در این راستا بسیاری از هتل های بین المللی اقدام به استخدام افراد مسلمان و عرب کرده اند تا خدمات ترجمه و رفع مشکلات برای مسافران مسلمان را فراهم آورند.
گردشگری شیعه
تابه حال به مقوله ای به نام گردشگری شیعه توجه ویژه ای نشده است وغیر از چند مقاله معدود تاکنون برنامه ریزی عملی گسترده ای برای رشد این نوع از گردشگری حلال در داخل کشور صورت نگرفته است هر چند اخیرا باتاکیدات ویژه سازمان میراث فرهنگی وگردشگری کشوربر توسعه گردشگری ورودی توجهات بر بازارهای هدف گردشگری منطقه علی الخصوص مناطق شیعه نشین در حال قوت گرفتن است.در هر صورت تعریفی که از این نوع گردشگری در این مقاله ارائه شده است بدین صورت است :
نوعی از گردشگری حلال که برای شیعیان برنامه ریزی می شود و در آن هدف فراهم آوردن بستری امن ، راحت ومناسب برای فعالیت های گردشگری این دسته از مسلمانان از جمله زیارت کلیه اماکن مذهبی شیعیان ،عزاداری ها،جشن ها و فراهم بودن زمینه برای انجام فرایض دینی ، آداب ومراسم شیعی می باشد.
هدف اصلی این مقاله ارائه راهکارهای عملی جهت افزایش ورود گردشگران شیعه به ایران و معرفی کشورمان به عنوان مرکز اصلی گردشگری شیعیان می باشد.از آنجا که چنین پتانسیلی در کشورمان به صورت گسترده ای وجود دارد که پذیرای زایران شیعه باشد تا این گروه بتوانند با خیالی آسوده وبه دور از تعصبات مذهبی هم به گردشگری مذهبی وزیارت پرداخته و هم زمینه دیگر انواع گردشگری برایشان فراهم شود، در واقع تشابه مذهبی به عنوان عاملی بسیار مهم جهت جذب گردشگران شیعه در نظر گرفته شده و از آنجا که کشورهایی مانند مالزی و ترکیه با تبلیغات گسترده در سالیان اخیر سهم عمده ای از گردشگری حلال را از آن خود کرده اند ، کشور ما نیز می تواند با تبلیغات و بازاریابی مناسب در بازارهای هدف گردشگری در مناطق شیعه نشین منطقه و در مراکز اسلامی – شیعی سراسر دنیا ، سهم مناسبی از این بازار را دراختیار خودگیرد.اگر چه بازار گردشگری حلال کشورمان نباید محدود به گردشگران شیعه شود و با توجه به وجود پتانسیل های گسترده موجود در کشور ، رشد گردشگری حلال شیعی می تواند زمینه ساز رشدورود گردشگران مسلمان سراسر جهان به داخل کشور شود.
کشورها ومناطق هدف بازار گردشگری شیعه
۱- عراق
۲- لبنان
۳- افغانستان
۴- پاکستان
۵- هند
۶- جمهوری آذربایجان
۷- عربستان سعودی
۸- ترکیه
۹- سوریه
۱۰- کویت
۱۱- بحرین
۱۲- امارات متحده عربی
۱۳- قطر
۱۴- یمن
۱۵- شیعیان اروپا
۱۶- شیعیان آمریکای شمالی
۱۷- شیعیان آفریقا
۱۸- شیعیان بقیه نقاط جهان
تحلیل وضعیت کشور در جهت جذب گردشگر شیعه براساس مدلSWOT:
نقاط قوت:
۱- زمینه های سیاسی :
جمهوری اسلامی ایران تنها کشور اسلامی دنیا می باشد که دارای حکومتی شیعی است و شیعه مذهب رسمی اکثریت مردم آن می باشد.

۲- زمینه های گردشگری مذهبی:

۱- وجود مرقد مطهر امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س) و احمدبن موسی شاهچراغ(ع)
۲- وجود بیش از ده هزار بقاع متبرکه ، امام زاده ها و مساجد تاریخی و خاص مانند مسجد جمکران که از این میان ۱۲۰۰ بقعه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند که متولی آن ها سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است و بقیه زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه اند.
۳- برگزاری گسترده و باشکوه مراسم مذهبی ویژه شیعیان از جمله مراسم عزاداری امام حسین(ع) ویاران شهیدش در ماه محرم ومراسم مرتبط با آن مانند تعزیه،مراسم عزاداری احیای شب های قدر،ایام فاطمیه و مراسم جشن وشادی ویژه ولادت ائمه اطهار بویژه جشن های نیمه شعبان و ولادت امام علی(ع)
۴- وجودمرقد مطهر حضرت امام خمینی (قدس السره الشریف) ;بوجود آورنده تنها حکومت اسلامی در جهان که مذهب رسمی آن شیعه می باشد.

۳ – زمینه های دیگرانواع گردشگری:
دراین زمینه تاکنون بارها به روش های گوناگون به پتانسیل های بی نظیر موجود در ایران برای جذب انواع گردشگر اشاره شده است که صحبت مجدد در باره آنها در این مقال تکرار مکررات است اما آنچه که دراین زمینه باید مورد توجه قرار گیرداین است که باتوجه به ارزان بودن نسبی هزینه های گردشگری در کشورما،هم مذهب بودن ودر مواردی مانند گردشگران افغان هم زبان بودن،خود به عنوان عوامل توسعه دهنده و زمینه ساز رشد ورود گردشگران شیعه به کشور ما شناخته خواهند شد و از آنجایی که زمینه های مشترک فرهنگی فراوانی بین ایران وبسیاری از کشورهای شیعه نشین دنیا وجود دارد، این مشترکات کار را برای ورود این گروه از گردشگران به کشور ما نسبت به گردشگران غربی بسیار ساده خواهد ساخت.به همین ترتیب زمینه هایی از گردشگری که در کشور ما در حال رشد هستند و در سالیان اخیر توجهات ویژه ای به آنها شده است مانند گردشگری سلامت ، خود میتوانند زمینه ساز رشد ورود گردشگران شیعه به کشور ما شناخته شوند.عوامل دیگری مانند حمل ونقل آسان و کم هزینه به روش های زمینی و ریلی و وجود غذاخوری ها ، مراکزاقامتی وخطوط هوایی حلال هم عواملی هستند که ورود گردشگران شیعه منطقه خاورمیانه رابه ایران ساده تر می کنند.

نقاط ضعف:
۱ – عدم شناسایی مطلوب جاذبه های مذهبی و گردشگری ایران در بازارهای هدف
۲ – عدم به کار گیری روش های مطلوب و همه جانبه بازاریابی درزمینه جذب گردشگران مذهبی
۳- عدم تدوین بسته های گردشگری زیارتی
۴- نبود منابع و محتوای تبلیغاتی جهت آشناسازی ساکنان بازارهای هدف با جاذبه ها وفرهنگ کشورمان به زبان های محلی آنها
۵- بی توجهی به شبکه جهانی وب و عدم وجود محتوای مناسب وجذاب جهت ارائه در این فضابه مخاطبان در بازاهای هدف
۶- عدم وجود شبکه ماهواره ای بین المللی خاص گردشگری شیعه
۷- عدم اقبال بخش خصوصی به جذب گردشگران شیعه
۸- نبود تابلوها و فایل های راهنمای صوتی به زبان های مختلف در اماکن مذهبی
۹- عدم فرهنگ سازی وآموزش مناسب به شهروندان ایرانی در مورد پذیرش وتعامل مناسب با گردشگران شیعه
۱۰- آشنا نبودن کسبه و خادمان زیارت گاه ها به زبان های عربی ، اردو و …..
۱۱- نبود زائرسرا و یا مناسب نبودن اماکن اقامتی در نزدیکی بسیاری از اماکن مذهبی
۱۲- کمبود راهنمایان تور تخصصی گردشگری شیعه
۱۳- عدم استفاده از پتانسیل شبکه گسترده دفاتر زیارتی درسراسرکشورجهت جذب گردشگران شیعه به داخل کشور

فرصت ها:
۱- استفاده از فرصت شرکت در نمایشگاه های خارج از کشور
شرکت در نمایشگاه های خارج از کشور یکی از بهترین فرصت ها جهت جذب گردشگران مذهبی می باشد. در این زمینه نکته مهم جذاب بودن غرفه برای بازدیدکنندگان است و در وهله بعد دریافت اطلاعات لازم از ایشان برای بازاریابی پایدار می تواند بهترین دستاورد یک نمایشگاه باشد.تمامی روش های بازاریابی الکترونیکی درنمایشگاه ها قابل انجام هستند ضمن اینکه از بازاریابی سنتی و پخش بروشور وکاتالوگ نباید غافل بود چون این روش هنوز در نزدبسیاری از گردشگران به عنوان تنها روش آشنایی با مقاصدگردشگری می باشد. به هرحال باتوجه به کوتاه بودن زمان برگزاری نمایشگاه ها و هزینه های بالای شرکت درآنها باید به این نکته توجه داشت که جمع آوری اطلاعات بازدیدکنندگان ازقبیل رایانامه ، شماره تلفن همراه و نشانی پستی بهترین راه برای ارتباط مداوم با آن هاست.
۲- سفارت های جمهوری اسلامی ایران در کشورهای هدف
سفارت های کشورمان از طریق برگزاری هفته های ایران در مقاصدهدف می توانند زمینه های آشنایی وجذب گردشگران راازراه مشرکت بخش خصوصی در این رویدادها فراهم کنند.همچنین تسریع و آسان سازی صدور روادید وزمینه سازی جهت لغوآن به عنوان خدمات بسیار مهمی است که بر عهده سفارتخانه های کشورمان درکشورهای هدف می باشد.
۳- تبلیغ ازطریق زائران ایرانی در مراسم حج ، عتبات عالیات وسوریه
باتوجه به ایجادآشنایی بین زائران ایرانی ودیگر زائران شیعه درمراسم حج، زیارت عتبات عالیات و سوریه و باتوجه به اثربخشی فوق العاده تبلیغات دهان به دهان ، یکی از بهترین روش های معرفی جاذبه های مذهبی کشورمان به زائران بازارهای هدف همین روش است و این امر نیازمند توجه ویژه سازمان حج و زیارت می باشد که باتوجه به دراختیار داشتن شبکه گسترده دفاتر زیارتی در سراسر کشور،از طریق قرار دادن اقلام تبلیغاتی در اختیار زائران ایرانی ، زائران شیعه دیگر کشورها را علاوه بر آشنایی با جاذبه های بی نظیر مذهبی کشورمان دعوت به زیارت از آنها نمایند.
۴- شبکه های ماهواره ای
ایجاد شبکه های ماهواره ای جهت معرفی جاذبه های توریستی کشورمان و اختصاص دادن برنامه هایی جهت معرفی اماکن و مراسم مذهبی و همچنین پخش زنده نمازهای پنج گانه و مراسم مذهبی از زیارت گاه ها می تواند به عنوان یکی از بهترین فرصت های بازاریابی جهت ورود گردشگران شیعه به کشورمان باشد.باتوجه به این که هیچ رسانه دیگری توانایی برقراری ارتباط با کیفیت و زنده با مخاطب را به اندازه تلویزیون ندارد، راه اندازی یک شبکه گردشگری بین المللی جهت معرفی جاذبه های کشورمان به طور عام و یک شبکه ماهواره ای ویژه گردشگری مذهبی به طور خاص می تواند باعث تحول در زمینه ورود گردشگران شیعه به داخل کشور شود.
۵- تبلیغات زبان به زبان از طریق زائرانی که به ایران می آیند در مناطق زندگی خودشان
این عامل شاید به عنوان مهم ترین فرصت در جهت جذب زائران شیعه شناخته شود چون با توجه به غلبه فرهنگ شفاهی، سنتی و قومی قبیله ای دربسیاری از بازار های هدف گردشگری شیعه، زمانی که یک زائر شیعه بارضایت ازمسافرت خود به ایران ، خاک کشورمان را ترک می کند، در واقع یک پیک بازاریابی قدرتمند و بالقوه از کشور ما خارج و به یکی از نقاط هدف گردشگری شیعه رفته است. نکته بسیار مهم در این نوع بازاریابی رضایت زائر از اقامت و زیارت خود در ایران است که این مهم جز با ارتقا زیرساخت ها و کلیه خدمات گردشگری و ترویج فرهنگ گردشگر پذیری در میان مردم کشورمان فراهم نخواهد شد. همچنین در اختیار قرار دادن اقلام تبلیغاتی جهت توزیع دربین آشنایان هنگام خروج زائر از کشور(درصورت رضایت وی)ویا ارسال آنها به نشانی وی می تواند به پیشبرد اهداف بازاریابی در این زمینه کمک شایانی بنماید.
تهدیدها:
۱- بالارفتن هزینه های بازاریابی وتبلیغ در صورت عدم ورود سریع و مناسب مجموعه گردشگری کشوربه بازاربکرگردشگری شیعه
۲- عدم رضایت زائران خارجی و در نتیجه تبلیغ بدآنها در مناطق زندگیشان
۳- تبلیغات منفی بر علیه فرهنگ و وضعیت اجتماعی وناامن جلوه دادن کشورمان در بازارهای هدف
۴- عدم توسعه زیرساخت های گردشگری مذهبی هم زمان با رشد ورود گردشگران شیعه
راهکارهاوابزارهای بازاریابی وبازارافزایی
۱- بازاریابی الکترونیکی
بازاریابی الکترونیکی باتوجه به گستردگی زمینه های آن ، محدوده وسیعی را در بر می گیردکه به تفصیل در اینجا شرح داده می شوند:

۱- تورهای مجازی
تورمجازی به بازسازی الکترونیکی یک اثرتاریخی،مذهبی،مجسمه ویاهرگونه جاذبه میراث فرهنگی ویا پخش زنده تصاویر یک مکان خاص گفته می شود.بازسازی چندبعدی آثار مذهبی بااستفاده از نرم افزارهای مربوط به این امر و پخش زنده اماکن زیارتی و مذهبی در وب سایت ها میتوانند زمینه ساز جذب زایران شوند.بازسازی های الکترونیک را می توان در قالب لوح های الکترونیکی عرضه کرد اما پخش زنده فقط از طریق وب سایت و شبکه های تلویزیونی میسر است.
۲- وب سایت
در دنیای امروز که دسترسی به اینترنت با سرعت بسیار زیادی در حال رشد است بازاریابی از طریق وب سایت می تواند به عنوان ابزاری ارزان جهت جذب گردشگر شناخته شود. ساخت وب سایت به صورت جداگانه برای هر کدام از اماکن مذهبی یا ساخت پورتال های مذهبی که اطلاعات ، تصاویر و همچنین نحوه بازدید و معرفی تورها و تورگردان های تورهای زیارتی جهت بازدید از جاذبه های زیارتی را در برگیرد می تواند ابزاری بادسترسی آسان و ارزان جهت جذب گردشگران شیعه باشد .

۳- بازاریابی اینترنتی
بازاریابی اینترنتی مفهومی فراتر از وب سایت را در بر می گیرد. دراین روش بازاریابی، علاوه بر تبلیغ و بازاریابی وب سایت های مرتبط با اماکن زیارتی ، به معرفی و تبلیغ پتانسیل ها،جاذبه ها ، تورها و کلیه امور مربوط به جذب گردشگرمذهبی در وب سایت های دیگر ازجمله موتورهای جستجو، وب سایت های مرجع گردشگری، وب سایت های مربوط به گردشگری حلال ،شبکه های اجتماعی و سایر پورتال های مرجع گردشگری دنیاپرداخته می شود. بسیاری از این وب سایت ها دارای بازدیدکننده های زیادی می باشند و با بازاریابی مناسب می توان به جذب گردشگران زیادی از این طریق پرداخت.
۴- بازاریابی ازطریق رایانامه
باساخت رایانامه های تبلیغاتی زیبا و همچنین ساخت خبرنامه های مربوط به پدیده های تک مکانی، تک زمانی وذهبی و یا اطلاع رسانی مراسم عزاداری و شادی و سخن رانی ها وکلیه رخدادهایی که در اماکن مذهبی اتفاق می افتد می توان با افرادی که تمایل به دریافت این رایانامه ها را دارند در تماس مستقیم و همیشگی بود واحتمال بازدید چندباره آنها را از جاذبه های گردشگری مذهبی بالا برد.دریافت رایانامه افراد از طریق ایجاد فرم های خبرنامه در وب سایت ها و یا ایجاد کیوسک های اطلاع رسانی در اماکن مذهبی انجام می شود. همچنین از طریق فرم های دریافت اطلاعات در نمایشگاه های گردشگری نیز این کار قابل انجام است.
۵- لوح الکترونیکی
از طریق این ابزار می توان به معرفی خدمات مسافرتی یک نهاد خصوصی ویا دولتی پرداخت.همچنینی می توان نرم افزارهای مذهبی ویا نرم افزارهای زیارت مجازی را در قالب این وسیله به زائران ارائه کرد.

۶- بلوتوث
ازطریق این وسیله می توان به ارسال زیارت نامه ها،آداب زیارت نرم افزارهای مذهبی و همچنین عکس های مذهبی پرداخت.هزینه بسیار پایین این نوع از تبلیغات استفاده از آن رابرای هردوبخش دولتی وخصوصی آسان می سازد.
۶- نرم افزارهای تلفن همراه
باتوجه به در دسترس بودن همیشگی این وسیله و عمومیت آن ،اولویت تبلیغات الکترونیک بااین وسیله است.علاوه بر تبلیغات پیامکی وبرگزاری مسابقات مذهبی با این روش که عمومی ترین نوع تبلیغات در تلفن های همراه است میتوان از طریق نرم افزارهای مذهبی که قابل نصب بر روی تمامی سیستم عامل هاهستند،علاوه بر پاسخ به نیاز معنوی زائر،تبلیغات رانیز انجام داد.دریافت شماره تلفن همرا زائران نیز مانند روش های دریافت رایانامه می باشدو حتما باید با رضایت ایشان باشد.
بازاریابی ازطریق دفاترخدمات مسافرتی محلی
باتوجه به آشنابودن دفاتر مسافرتی محلی باسلیقه های گردشگران در کشور خودشان و همچنین در دسترس بودن این دفاتربرای افرادبومی هرکشور،بازاریابی ازطریق این دفاتربسیارمهم می باشد.این مسئله هزینه های ایجاددفاتر بازاریابی درمقاصدهدف رابسیارکاهش می دهد و در صورت بوجودآمدن همکاری پایدار،زمینه های ورودگردشگران مذهبی را افزایش می دهد.
بومی سازی روش های بازاریابی
بدین معنی که باتوجه به علایق و دریافت ترجیحات وسلیقه های گردشگران هرکشوریامنطقه بسته گردشگری متناسب با خواسته های آنان تدوین شود. نکته قابل توجه در این زمینه آن است که زبان های محلی مقاصدهدف گردشگری حتما باید در کلیه رسانه های تبلیغاتی لحاظ شوند و صرف استفاده از زبان انگلیسی به عنوان زبان بین المللی نتایج خوبی را برای فعالیت های بازاریابی دربر نخواهندداشت چون بسیاری از افراد در مقاصد هدف به این زبان آشنایی ندارند .
تبلیغات محلی درکلیه رسانه های تبلیغاتی در مقاصد هدف
کلیه روش های تبلیغاتی دراین زمینه قابل استفاده هستند اما ارزیابی اثربخشی آنها وتمرکز بر بهترین واثربخش ترین روش ها به منظور بیشترین نتیجه گیری و کاهش هزینه ها حتما باید مورد توجه قرار گیرند.
تحقیقات بازار
انجام تحقیقات بازار از طریق پرسش نامه و نظرسنجی همراه بارعایت اصول و قواعدعلمی ونتیجه گیری آماری به طور متناوب به عنوان علمی ترین روش جهت درک نیازها، ترجیحات ، کاستی ها، خواسته ها و کلا نظرات زائران، باعث جهت گیری هدفمند مجموعه گردشگری مذهبی کشور خواهد شد.نکته مهم در این زمینه که هرگز نباید فراموش شود استمرارتحقیقات بازار است که باعث می شود تغییرات در خواسته های گردشگران در طول زمان از نظر دست اندرکاران گردشگری مذهبی دور نماند.

معرفی مناسب،جامع وکامل جاذبه های گردشگری مذهبی
درتمامی روش های تبلیغاتی، معرفی جاذبه ها باید با جزئیات کامل همراه با عکس وفیلم وراهنمایی مناسب صورت گیرد ومسیرهای گردشگری ، بخش های مرتبط با اقامت و پذیرایی و کلیه اطلاعات ضروری به زبان های مختلف و به روشنی در اختیار زائر قرار گیرد تا وی خودرا بی نیاز از پرس وجو از افراد محلی ببیند . همچنین بسته های گردشگری باید متناسب با ترجیحات زائران هر منطقه صورت گیرد زیرا بسیاری از گردشگران علاوه بر زیارت وانجام اعمال و مراسم مذهبی هدف های گردشگری دیگری رانیز دنبال می کنند که باید اطلاعات مرتبط با آن نوع گردشگری نیز در اختیارشان قرار گیرد.
تمدید اقامت زائران
راهکارهای افزایش مدت اقامت زائران دراماکن مذهبی خودنیازمند بررسی جداگانه است اما برگزاری هرگونه مراسمی که اقامت زائران را طولانی تر کند مانند برگزاری جشنواره ها و مسابقات مذهبی مثل نقاشی کودکان ،برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت مذهبی مانند آموزش قرآن ودیگر منابع دینی ، احداث موزه در کنار زیارت گاه ها، احداث مکان های تفریحی خانوادگی ، برگزاری مسابقات آشپزی حلال و توزیع غذای آنها بین زائران به عنوان نذری و برکت ،فرهنگ سازی در جهت توزیع نذورات در زمان های مختلف سال به عنوان برکت بین زائران و در یک کلام اشاعه عناصر فرهنگ اسلامی- ایرانی در زیارت گاه ها بامشارکت هم وطنانمان می تواند علاوه بر آشنایی زائران شیعه با فرهنگ کشورمان ، زمینه های تبادل فرهنگی و ماندگاری زائران در زیارت گاه ها رانیز افزایش دهد.
بازاریابی با همکاری افراد بنام و معتبر منطقه ای وبومی
به این معنی که با توجه به سبک زندگی سنتی و قبیله ای بسیاری از شیعیان ، در بسیاری موارد بازاریابی های نوین مانند بازاریابی اینترنتی ، الکترونیکی و بازاریابی از طریق نمایشگاه ها و دیگر روش های مرسوم ممکن است جوابگو نباشد و دراین مواردپس از شناخت افراد دارای موقعیت برتر محلی مانند روحانیون ، سران قبایل و کلیه افرادی که مورد اعتماد کامل افراد بومی هستند باید بازاریابی از طریق همکاری و صحبت باایشان صورت گیرد. در این موارد ممکن است نیاز به برگزاری جلسات در سطوح مقامات دولتی و رسمی نیز باشد. همچنین نیاز به برگزاری تورهای آشنایی با اماکن زیارتی و مراسم مذهبی نیز در این موارد احساس می شود.
ایجاد دفاتر بازاریابی در اماکن وشهرهای مذهبی شیعیان در خارج از کشور
ایجاد مراکز جذب گردشگر در اماکن و شهرهای مذهبی شیعیان در خارج از کشور مانند عتبات عالیات وسوریه و سایر مناطق هدف بدین صورت که در مسیرهای منتهی به زیارت گاه ها و یادراطراف آنها مراکزی به صورت ایستگاه های گردشگری ایجاد شود و در آنها اقلام تبلیغاتی وبسته های هدیه بین زائران توزیع شود و زمینه ثبت نام آنها در تورهای مذهبی داخل ایران در همان مراکز فراهم شود. بسته های هدیه می توانند به صورت بسته های ارزان قیمت متشکل ازتسبیح ، مهر،جانماز کوچک و سایر اقلام مذهبی مربوطه باشند.این بسته ها باید حاوی بروشورهایی مبنی بر دعوت از زائران برای مسافرت به ایران و بازدید از اماکن مذهبی آن باشد.همچنین سایر اقلام تبلیغاتی واطلاع رسانی از طریق این ایستگاه ها باید دراختیار زائران قرار گیرد.

احداث ومناسب سازی زیارت گاه ها
احداث ومناسب سازی زیارت گاه ها برای اقامت چندروزه زائران به گونه ای که اقامت در آنها مستلزم پرداخت هزینه های چندان زیاد نباشد و تمامی اقشاراجتماعی واقتصادی توانایی استفاده از آنها را داشته باشند.

نکته پایانی:
در پایان باید به این نکته توجه داشت که بسیاری ازروش های بازاریابی مستلزم همکاری بخش های دولتی وخصوصی وهماهنگی بین این دوبخش است ودر بسیاری موارددر صورت عدم وجود حمایت های دولتی امکان فعالیت های بازاریابی وجود نخواهد داشت. بنابراین بخش دولتی از طریق سازمان های میراث فرهنگی وگردشگری ، حج وزیارت ، اوقاف وامور خیریه و وزارت امورخارجه می تواند ضمن انجام فعالیت های نظارتی و رایزنی های سیاسی و فرهنگی ، به توسعه زیر ساخت های لازم جهت توسعه گردشگری شیعه وگردشگری حلال بپردازد زیرا با توجه به شیعی واسلامی بودن کشورمان پتانسیل های گسترده ای در جهت گسترش انبوه این نوع گردشگری درایران وجود دارد.
بخش خصوصی کشور نیز باید توجه ویژه ای را معطوف به برند سازی در این زمینه نماید و با گسترش فعالیت های خود به کشف و رمزگشایی از بازار بکر وپرمنفعت گردشگری شیعه نماید.

نویسنده : سعید معتمد / Saeedmotamed.ir

منابع:
Meyer. Guenter (2004), “New Research Network for Islamic Tourism New Research Network for Islamic Tourism, Islamic Tourism”, Issue 11..
Rinschede,Gisbert,(1992).” Forms of religious tourism and pilgrimage special interest group
www.wikipedia.org
www.euromonitor.com