سوغات و صنایع دستی دیار سربداران

بیهق نام دیرینه ناحیه‌ای از خراسان بوده است که اکنون آن‌ را سبزوار می‌خوانند، سبزوار شهر تاریخ و مهد دانش و فرهنگ و یادآور قیام سربداران است و به همین سبب دیار سربداران می گویند .شاید بتوان گفت یکی از قدیمی ترین شیرینی های مورد استفاده ایرانیان هستند که سالها و حتی قرن ها قبل از ظهور فن آوری های نوین آشپزی نظیر اجاق گاز و فرهای مدرن امروزی ، اکثر پیشینیان ما در تنورها و اجاق های سنتی منازل خود اقدام به پخت آن می کردند و مردم هر شهر و منطقه ای با توجه به محصولات و فرهنگ خاص خود به آن ها مزه ، طعم و نحوه ی پخت مخصوصی می دادند.

در این میان کلوچه های سنتی سبزوار با طعم و مزه ی متفاوت و دلپذیر خود الحق یکی از محصولات تولیدی خوب این شهر هستند ، که از دیرباز به عنوان سوغاتی سبزوار شناخته می شوند.و در سرتاسر این شهر چندین کارگاه تولید کلوچه وجود دارد که هریک نوع خاصی از کلوچه را تولید می کنند . اما در حال حاضرچنانکه گفته شد متأسفانه به نظر می رسد این محصول سنتی و قدیمی سبزوار در کارگاه های شیرینی پزی به صورتی پراکنده و تنها از منظر سوددهی اقتصادی برای صاحبان کارگاه تولید می شود .

سوغات سبزوار بسیار مورد توجه خیلی از ایرانیان و گردشگران خارج کشور قرار گرفته است.مهم ترین سوغات سبزوار کلوچه های زنجبیلی، محصولات کشاورزی مانند تخمه جابونی ( تخمه ژاپنی) و ادویه های سبزواری است.کلوچه ی زنجبیلی یا زنجفیلی سبزوار یکی از مشهور ترین کلوچه ها است.به این کلوچه کلوچه ی سبزواری هم گفته می شود.

اگر ترتیبی داده شود که همایش هایی به جای کیک و شیرینی های معمول ، و یا حداقل درکنارآنها کلوچه های با کیفیت محلی بین میهمانان عرضه شود ، و در کنار آن بروشورهایی برای معرفی این محصول توزیع گردد و در محل های نزدیک به سالن همایش یک یا چند فروشگاه نیزبرای فروش این کلوچه ها برپا گردد قطعاً می تواند هم به اشاعه ی فرهنگ شهر کمک کند.

صنایع دستی سبزوار

صنایع دستی سبزوار بسیار ارزشمند است زیرا این شهر هنرمندانی ناب را پرورش داده و می دهد.فرقی نمی کند در کجای ایران زندگی میکنیم همه جای ایران هنرمندانی وجود دارند که برای شهرشان صنایع دستی ارزشمندی را رو نمایی می کنند.
در ادامه با برخی از صنایع دستی سبزوار آشنا خواهیم شد:
قالی بافی
قالی بافی را بیشتر زنان روستا نشین در اطراف سبزوار انجام می دهند.قالی بافی یک هنر ارزشمند در میان سبزواری ها و همچنین ایرانیان است.
گلیم و پلاس بافی
گلیم و پلاس بافی در این شهر بسیار رواج دارد و کارگاه های به خصوصی در این زمینه تدارک دیده اند.

فرت بافی
پیش از این در سبزوار پوشاک زنان و کودکان در کارگاه های پارچه بافی و فرت بافی تهیه می شد.

سبزوار تاریخی بسیار طولانی و غنی دارد و از گذشته به عنوان یک شهر پر رونق در همسایگی استان سمنان و در مسیر زائران امام رضا شناخته می‌شد. بعضی از صنایع دستی این شهر تاریخچه‌ای به اندازه تاریخ بنای این شهر دارند. علاوه بر قالی بافی و گلیم بافی که در سایر مناطق ایران نیز از قدیم رواج داشته، پلاس بافی و فرت بافی از هنرهای خاص مردم این دیار است. پلاس که یک نوع گلیم پشمی محسوب می‌شود به عنوان زیرانداز در بسیاری از خانه‌های سبزواری‌ها استفاده می‌شد. این دست بافته‌های رنگارنگ حاصل هنر مردمان هزاران سال قبل است که سینه به سینه حفظ شده و هنوز هم در بین سبزواری‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. علاوه بر این فرت بافی یا همان پارچه بافی هنر اصیل ایرانیان است که خراسان از قطب‌های آن در سده‌های قبلی بود. پارچه لباس‌ها، چادر شب هاف و انواع اقسام منسوجات دیگر از همین فرت بافی به دست می‌آمد. پیشنهاد می‌کنم این سوغاتی‌های رنگارنگ سبزوار را از دست ندهید.

 سفالگری روستای برآباد
روستای «برآباد» با جمعیت حدود هزار نفر دربخش روداب ، در جنوب غرب شهر سبزوار واقع است. سبزوار در فاصله ۲۳۰ کیلومتری غرب مشه. و در فاصله ۴۵کیلومتری شهرستان سبزوار قرار دارد. حرفه اصلی مردم این روستا در گذشته هنر سفال گری بوده است .
قدمت ۵۰۰ ساله سفالگری در روستای برآباد از توابع بخش روداب شهرستان سبزوار این روستا را به عنوان یکی از قدیمی ترین جایگاههای سفالگری خراسان معروف کرده چنانکه در تاریخ بیهقی از سفالگران و قدمت سفال سبزوار یاد شده است. در گذشته ۶۳ کارگاه سفال گری با اشتغال ۲۰۰ نفر در اطراف این روستا فعالیت داشت و کوزه برآباد به استانهای همجوار صادر می شد. امروز گرچه با توسعه فناوری نیاز به کوزه کمتر شده اما این صنعت با ایجاد تنوع در طراحی ظروف سفالین می تواند متناسب با نیاز روز بازار احیا شود. کوزه گری از مشاغل حرفه ای و رایج مردم این منطقه بود و نام خانوادگی برخی افراد در این منطقه به عنوان ‘کوزه گر و سفالگر’مبین آن است. یکی از بهترین نوع کوزه آب ایران از نظر فرم، ترکیب و کیفیت منحصر به منطقه برآباد است چنانکه برخی ویژگیهای کوزه از جمله مینیاتوری قصه های ایرانی در شاهنامه، اشعار حافظ و بابا طاهر خاص این کوزه هاست.
در گذشته کوزه از برآباد به کرمان، مازندران، سیستان و بلوچستان و شهرهای جنوبی خراسان صادر و در قبال آن گندم، برنج و خشکبار دریافت می شد.
علت رونق سفالگری در این منطقه زمینی به نام ‘گل کن’ با مساحت ۱۰۰ هکتار در غرب روستا است که با کندن ۴۰ سانتیمتر رویه زمین یک لایه رس مرغوب و منحصر به فرد حاصل می شود.
ساختار کوزه های تولید شده در این روستا به خاطر ویژگی هایی که دارد،املاح و رسوبات معلق در آب را در کف خود نگه می دارد و به خود جذب می کند که این امر به لحاظ علمی و بهداشتی اهمیت به سزایی دارد.همچنین خاک «رس» این روستا نیز جزو بهترین نوع است.
.سفالگری برآباد ظرفیت خوبی برای گردشگری منطقه است و با رونق آن افق جدیدی در توسعه گردشگری روداب سبزوار فراهم می شود پس از ۲ سال تلاش و اقناع و توجیه مردم روستای براباد کارگاه سفالگری در حمام قدیمی این روستا راه اندازی شد.

عطاری و گیاهان دارویی
شهرستان سبزوار به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه خشک و نیمه خشک بیابانی(جنوب و جنوب غربی سبزوار) و سرد و معتدل کوهستان شمال غربی به قسمت شمال شرقی سبزوار) پستی و بلندی و دیگر عوارض طبیعی و میزان ریزشهای جوی و نوع اقلیم و خاک و … دارای گونه های مختلف گیاهی است که بخشی از آنها دارای خواص طبی و دارویی بوده. شش هزار و۲۰۰ هزار هکتار زمین در شهرستان سبزوار به کشت گیاهان دارویی شامل زیره سبز، زعفران، گل محمدی، فلفل قرمز، نعنا، زرشک و چای ترش اختصاص دارد. سبزوار با ۶۲۰۰ هکتار سطح زیرکشت گیاهان دارویی یکی از قطب های این محصولات در کشور است.

خراطی :
در گذشته تولیدات کارگاه های خراطی در شهر سبزوار از چنان تنوع و حجمی برخوردار بود که بخش اعظم آن به سایر مناطق از جمله مشهد و تهران صادر می شد. هم اکنون نیز کارگاه های خراطی سبزوار به فعالیت خود ادامه می دهند . از جمله چوبهایی که در هنر خراطی استفاده می شود می توان از ملچ، سپیدار، راش ، گردو، چنار و بید نام برد. ابزار کار خراطی پرما- رنده – مغار – تیشه – سمبه – چکش – گونیا و خط کش می باشد . گهواره – در و پنجره – نیمکت – گاوآهن – بردو – چهارشاخ – دسته تیشه – دسته داس – دسته بیل – دسته کلنگ – سرقلیان – نیقلیان – تیره های نرده – پایه میز و مبل- پارو و … از جمله وسایل تولیدی نجاران وخراطان است . حرفه خراطی نیز مانند آهنگری جزء مشاغل و حرفه های خاص گروه غربتهای سبزوار می باشد که در محله ای به همین نام زندگی و فعالیت می کنند. کارگاه خراطی موزه مردم شناسی سبزوار نیز به معرفی این حرفه می پردازد.
نمد مالی :
دامداری به دو شکل رمه گردانی گوسفند و شترداری در سبزوار باعث رواج و رونق حرفه نمد مالی بوده است. هر چند تعداد کارگاه های نمد مالی در شهر سبزوار در سال های اخیر رو به نقصان گذاشته است ، اما در بافت بازار قدیمی هنوز چند کارگاه نمدمالی به چشم می خورد . برای تولید نمد ابتدا پشم را کمان می زنند سپس بر روی صفحه ای حصیری پهن می کنند و آب صابون به آن افزوده و حصیر را گلوله می کنند و آنقدر می مالند تا الیاف پشم به هم تنیده و گره بخورد. نمدمالان علاوه بر نمد زیرانداز، پوشش چوپانان به نام کپنک و همچنین کلاه نمدی را نیز تولید می کنند.
از دیگر صنایع دستی و همچنین کار های سنتی سبزوار می توان به:
منبت کاری، معرق چوب، معرق کاشی، زیورآلات سنتی، خراطی، مسگری، تذهیب، سوزن دوزی، رنگرزی، تور بافی، تنور مالی، پشم ریسی، قلم زنی و جاجیم بافی از صنایع دستی سنتی شناسایی شده در شهرستان سبزوار هستند.