خانه شیخ خزعل تهران ، یادگار یک خان جنوبی در پایتخت

خانه شیخ خزعل یکی از بناهای تاریخی دوره قاجار در شهر تهران است که با وجود کمتر شناخته‌شدن، از اهمیت فرهنگی و معماری قابل توجهی برخوردار است. این خانه متعلق به شیخ خزعل کعبی، یکی از قدرتمندترین خوانین جنوب ایران در اوایل قرن ۲۰ میلادی بود که روابط نزدیکی با دربار قاجار داشت.

شیخ خزعل که بود ؟

شیخ خزعل متولد ۱۲۴۲ هجری خورشیدی، پسر جابرخان حاکم رئیس قبیله بنی کعب در خرمشهر بود. جابرخان وقتی که ایران در جنگ خرمشهر از انگلستان شکست خورد روابط دوستانه با انگلستان برقرار کرد و دولت ایران هم استفاده از حق گمرک را به شیخ جابر داد تا اینکه دولت ایران خواست درآمد خود را ارتقا بخشد، لذا چند بلژیکی را مامور دریافت حق گمرک کرد. شیخ جابر از انگلیس خواست تا واسطه شود و حق گمرک را پس بگیرد اما انگلستان به دلیل اینکه ممکن بود بختیاری ها شورش کنند و منافع انگلیس به خطر بیفتند از جابر خان خواست با حکومت مرکزی کنار بیاید و مالیاتش را به دولت مرکزی پرداخت کند. جابرخان چهار پسر داشت که شیخ خزعل و شیخ مزعل دو پسری بودند که بر سر جانشینی پدر اختلاف داشتند.

از آنجایی که شیخ مزعل بزرگتر بود به جای پدر نشست، اما در سال ۱۲۸۱ هجری خورشیدی شیخ خزعل به کمک پسرداییش برادرش را به ضرب گلوله به قتل رسانید و به ریاست قبیله رسید. او که بسیار سیاستمدار بود توانست به راحتی وارد دربار مظفرالدین شاه شود و القاب زیادی را از وی دریافت کند القابی نظیر معزالسلطنه، سردار اقدس و سردار ارفع از جمله القابی بود که مظفرالدین شاه به وی بخشیده بود. در واقع خرمشهر در زمان مظفرالدین شاه وضعیت بدی داشت از یک رو شیخ خزعل سعی داشت تا به حکومت برسد از یک طرف دیگر خان های بختیاری شورش می کردند. همین امر بهانه ای شد تا شیخ خزعل از دولت مرکزی بخواهد تا حاکمیت اهواز را به او سپارند.

شیخ خزعل اهواز را صاحب شد و ملک شخصی خودش می دانست وی برای اینکه از شورش بختیاری ها در امان باشد دخترش را به عقد یکی از سران ایل بیرانوند درآورد. در همان زمان بود که نفت در مسجد سلیمان و خوزستان کشف شد و شیخ خزعل یک مایل مربع را در آبادان برای تاسیس پالایشگاه به انگلیسی ها فروخت و شرکت انگلیسی که «شرکت نفت ایران و انگلیس» نام داشت با پرداخت رشوه به خان های بختیاری از آن ها خواست تا امنیت منطقه آبادان را در دست بگیرند. این شرکت همچنین یک کشتی جنگی و تمامی سلاح های روز را به همراه یک مقرری سالانه در اختیار شیخ خزعل قرار داد تا امنیت کل استان خوزستان را فراهم کند. دولت انگلستان به جای درخواست از دولت مرکزی ایران این کار را به عهده خوانین ایلات و شیخ خزعل گذاشت تا حکومت مرکزی ایران را تضعیف شود.

انگلیسها برای حراست شیخ خزعل از این منطقه، به وی مقام شوالیه را دادند. مقامات کنسولگری انگلستان در نامه های خود به شیخ خزعل او را عالیجناب خطاب می کردند. انگلیس ها به شیخ خزعل ضمانت دادند که اگر حکومت قاجار سقوط کرد از اموال وی و موقعیتش حراست کنند. شیخ خزعل هم قراردادی مخفیانه با انگلیس بست و شبه جزیره آبادان را به آنها اجاره داد وی ضمنا امتیاز کشتیرانی در رودخانه کارون را نیز به انگلیس ها داد که هرگز به گوش دولت ایران نرسید. دولت انگلستان ۳۰ هزار لیره استرلینگ سالیانه بابت حراست از تاسیسات نفتی، اجاره آبادان و بهره برداری از رودخانه کارون به شیخ خزعل پرداخت می کرد. وقتی عثمانی به ایران حمله کرد انگلیس به بهانه حراست از اموال شیخ خزعل با عثمانی وارد جنگ شد و خوزستان را تصرف کرد. شیخ خزعل نیز به آنها کمک می کرد. با آغاز جنگ جهانی اول انگلستان پلیس جنوب را تاسیس کرد و با این کار از تاسیسات نفتی اش در آبادان حفاظت کرد.

وقتی که رضاشاه پهلوی در سال ۱۲۹۹ علیه حکومت قاجار کودتا کرد. انگلستان دست از حمایت وی کشید و شیخ خزعل ناچارا به رضاشاه تلگراف زد که تسلیم شده است. رضاشاه با شیخ خزعل دیدار کرد و به وی تضمین داد که در صورت پرداخت تمام بدهی هایش به دولت اموال وی را به رسمیت خواهد شناخت. شیخ خزعل در کشتی که انگلستان به او داده بود هر شب تا پاسی از شب را به عیاشی و سرگرمی می گذراند. مامورین رضا شاه که وی را زیر نظر داشتند با ۵۰ نیروی نظامی و یک قایق توپدار به کشتی وی نزدیک شدند و در شب ۲۹ فروردین ۱۳۰۴ در حالی که مست بود وی را دستگیر کردند و به همراه خانواده اش به تهران منتقل کردند.

وی بعد از انتقال به تهران به خانه آصف الدوله و بعد به خانه همسر خودش فخر السلطنه رفت و تا ۱۱ سال در آنجا تحت نظر بود و سرانجام در سن ۷۵ سالگی در این خانه درگذشت. از آنجایی که وی دارای نشانه شوالیه از انگلستان بود قطعا رضاشاه نمی توانست او را بکشد و گرنه از روز اول وی را کشته بود. بر اساس بعضی منابع وی به دستور رضاشاه توسط مامورین شهربانی در تاریخ ۱۴ خرداد ۱۳۱۵ خفه شده است.

مشخصات تاریخی و ثبت ملی

این بنای ارزشمند در ۲ بهمن ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۸۴۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. ثبت این اثر نشان‌دهنده جایگاه فرهنگی و تاریخی آن در ساختار معماری پایتخت است.

موقعیت مکانی خانه شیخ خزعل

خانه شیخ خزعل در شمال شهر تهران، و دقیقاً در میدان قدس، محل تقاطع خیابان دربند و خیابان شهید فناخسرو قرار دارد. این منطقه به دلیل نزدیکی به کاخ موزه سعدآباد و شماری از عمارت‌های دوره قاجار، فضای تاریخی و اشرافی خاصی دارد.

معماری خانه شیخ خزعل

معماری این خانه متأثر از سبک رایج در اواخر دوره قاجار است و ویژگی‌هایی مانند:

آجرکاری‌های سنتی

حیاط مرکزی با باغچه و حوض

ایوان‌های ستون‌دار

سقف‌های بلند و چوبی
در ساخت آن دیده می‌شود. نمای خانه ترکیبی از معماری بومی ایرانی و تزئینات متأثر از هنر غربی دوره قاجار است.

اهمیت فرهنگی و تاریخی

شیخ خزعل، حاکم خوزستان و از چهره‌های سیاسی پرنفوذ اوایل قرن بیستم، این خانه را به‌عنوان اقامتگاه در تهران و برای تعاملات سیاسی‌اش با دربار قاجار بنا نهاد. خانه او در تهران یادآور نفوذ و روابط گسترده‌اش با حاکمیت مرکزی است.

نحوه دسترسی

آدرس: تهران، میدان قدس، محل تقاطع خیابان دربند و شهید فنا خسرو

برای بازدید از این خانه تاریخی می‌توانید به میدان قدس مراجعه کرده و به سمت خیابان شهید فناخسرو حرکت کنید. خانه در نزدیکی این تقاطع قرار دارد. این منطقه با مترو، تاکسی و اتوبوس به‌راحتی قابل دسترسی است و در فاصله کمی از ایستگاه مترو تجریش قرار دارد.