گردشگری کشاورزی؛ لذت طبیعت‌گردی و بازدید از مزارع

یکی از کسب‌و‌کارهایی که میان دو حوزه گردشگری و کشاورزی شکل گرفته، «گردشگری کشاورزی» است. گردشگری کشاورزی یکی از شاخه‌های صنعت گردشگری است که علاوه بر درآمدزایی در حوزه گردشگری، می‌تواند به عنوان درآمد ثانویه‌ای برای کشاورزان به شمار آید.

در این نوع از گردشگری از ظرفیت‌های حوزه کشاورزی برای گردشگری استفاده می‌شود. البته معمولا اشتباهی که پیش می‌آید و به آن توجهی نمی‌شود، این است که کشاورزی، محدود به زراعت یا حداکثر باغداری شده است. در حالی که کشاورزی طیف وسیعی از فعالیت‌های مختلف است که زراعت، باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش کرم ابریشم و زنبورعسل، پرورش و صید ماهی است و هر کدام از این فعالیت‌ها می‌تواند یک جاذبه برای کشاورزی باشد. بنابراین، گردشگری کشاورزی، استفاده از زیرساخت‌ها و فضاهای تولید کشاورزی است که در خدمت گردشگری قرار می‌گیرد.

در واقع، گردشگری کشاورزی، بازدید از یک مزرعه یا فعالیت‌های کشاورزی برای لذت بردن، آموزش و تجربه عملی فعالیت‌های مربوط به کشاورزی است.

انواع مزارع گردشگری کشاورزی

مزارع تعطیلات: اقامتگاه‌های موجود در مزارع و باغ های نواحی روستایی برای اقامت موقت گردشگران است.

مزارع مهمان: مزارعی که در آن دامداری، سوارکاری، ماهیگیری و فعالیت‌های تفریحی مانند عکاسی، تیلرسواری، قایق سواری، پیک‌نیک، آشپزی و… صورت می‌گیرد.

مزارع بازدید و تماشا: در مزارع بازدید، مشاهده روش‌ها و مراحل تولید محصولات کشاورزی، دامی و شیلات، جاذبه گردشگری محسوب می‌شود. مشارکت همزمان در این فعالیت‌ها از لحاظ تفریحی امکان‌پذیر است.

مزارع شهروند: در این نوع مزارع، ساکنان شهری قطعه زمین کوچکی در نواحی کشاورزی دارند و در روزهای آخر هفته و تعطیل در آن کار می‌کنند.

مزارع سلامت: مزارع سلامت مکان‌هایی هستند که ساکنان شهرها برای بازیابی سلامت خود و اغلب برای گذراندن دوره بیماری و یا پس از انجام عمل جراحی در آنجا اقامت می‌کنند.

مزارع خود‌برداشت: در حالت معمول کشاورزان خود، محصولات مزارع و باغ‌هایشان را جمع‌آوری و آنها را به بازارهای مقصد منتقل کرده و به فروش می‌رسانند. مزارع خود‌برداشت، مزارعی هستند که در آن درهای مزارع به روی گردشگران باز است تا آنها خود محصولات کشاورزی را انتخاب و برداشت کنند و محصول را به‌طور مستقیم از کشاورز و با مبلغ ارزان‌تر از بازار خریداری می‌کنند.

تاریخچه گردشگری کشاورزی

گردشگری کشاورزی یکی از قدیمی‌ترین سبک‌های گردشگری است و سابقه به آن بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر قرن نوزدهم میلادی می‌رسد. در طی جنگ جهانی دوم در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ میلادی که اقتصاد جهانی در رکودی عمیق فرو رفته بود، مردم به خصوص در کشورهای درگیر جنگ به حاشیه شهرها و روستاها می‌رفتند و انواع مختلفی از گردشگری روستایی را تجربه می‌کردند.

در حقیقت یکی از عواملی که منجر به توجه بیشتر گردشگران به گردشگری کشاورزی شد، حضورشان در روستاها و مزارع و زمین‌ها بود. جذابیت‌های گردشگری کشاورزی در دهه‌های بعد نیز بیشتر شد و توریست‌هایی که در روستاها حضور پیدا می‌کردند، به صاحبان زمین‌ها و مزارع در انجام فعالیت‌هایشان و مواردی مثل شخم زدن زمین‌، وجین کردن و چیدن محصولات، نظافت اصطبل‌ها، تیمار و نگهداری از حیوانات اهلی کمک می‌کردند.

در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰، با اضافه شدن سرویس‌ها و خدماتی مانند اقامت و پذیرایی برای بازدیدکنندگان، گردشگری کشاورزی بیش از گذشته محبوبیت یافت. امروزه علاوه بر تمام این موارد، آگری توریسم جنبه همگانی‌تری نیز یافته و آژانس‌ها و دفاتر خدمات گردشگری تورهای گردشگری کشاورزی برگزار می‌کنند که طرفداران زیادی دارد.

مزیت‌ گردشگری کشاورزی

مردم در نقاط مختلف جهان بیش از گذشته به چگونگی تولید غذایی که مصرف می‌کنند، علاقه‌مند شده‌اند. آنها می‌خواهند با کشاورزان و فرآوری‌کنندگان دیدار کنند و در مورد آنچه در تولید مواد غذایی می‌رود با آنها گپ و گفت کنند. برای بسیاری از افراد و به ویژه کودکان، گردشگری کشاورزی مساوری است با دیدن منابع غذایی که مصرف می‌کنند. خواه یک گاو شیرده باشد، خواه بوته‌های ذرت در حال رشد یا سیب‌های قرمز آویزان از درخت در باغی بزرگ.

در گردشگری کشاورزی از این دست فعالیت‌ها زیاد است و روز به روز نیز بر تعداد علاقه‌مندان به این سبک از گردشگری افزوده می‌شود. کشاورزان و دامداران نیز براساس استقبال روزافزون توریست‌های اگری توریسم، از این فرصت برای توسعه کسب و کار خود و همینطور آگاهی از نیازها و خواسته‌های گردشگران استفاده می‌کنند.

از نظر اقتصادی نیز گردشگری کشاورزی منبع درآمدی برای کشاورزان و راهی برای تحرک‌بخشی به اقتصاد روستاها و دهکده‌هایی است که مزارع و باغ‌ها در آن‌ها واقع شده‌اند. گردشگری کشاورزی در عین حال به ابزاری برای بقای بسیاری از مزارع کوچک بدل شده است. صاحبان مزارع و زمین‌ها در اگری توریسم حتی می‌توانند با گسترش حوزه فعالیت‌ها و تنوع بخشی به فعالیت‌ها محصولات خود درآمد پایدارتری نیز کسب کنند.

این امر به این دلیل است که فعالیت‌های کشاورزی در مواقع خاصی از سال مثل ایام تابستان‌ بیشتر است و گردشگران نیز در همین ایام که تعطیلات تابستانی وجود دارد، برای سپری کردن اوقات فراغت و تفریح خود به دهکده‌ها و مزارع می‌روند. در گردشگری کشاورزی صاحبان مزارع با رعایت این زمان‌بند‌ی‌ها یک جریان کاملاً مجزا از درآمد را برای خود ایجاد می‌کنند. در عین حال مطالعات نشان می‌دهد آگری توریسم با جلب گردشگران به یک منطقه، در نهایت به نفع جوامع اطراف نیز تمام می‌شود.

تفاوت آگری توریسم با گردشگری روستایی

گردشگری کشاورزی در ابتدا زیرمجموعه‌ای از گردشگری روستایی (Rural tourism) بود، اما امروزه چون مدل‌ها و استراتژی‌های تجاری در آن‌ها پیاده می‌شود و با وجوه مهارتی و آموزش نیز آمیخته شده، از این نوع گردشگری متمایز شده است. یعنی اگر در گذشته گردشگران به مزارع روستایی می‌رفتند و به تفریح مشغول می‌شدند، در اگری‌ توریسم، گردشگردی حوزه عمل گسترده‌تری دارند و ارزش افزوده بالایی را برای صاحبان مزارع و در ابعادی بزرگ‌تر شرکت‌ها و آژانس‌های فعال در زمینه گردشگری کشاورزی ایجاد می‌کنند.

گردشگری کشاورزی تفاوت‌های دیگری هم با گردشگری روستایی دارد. از جمله اینکه در آگری توریسم گردشگران با حضورشان در مزرعه یا اراضی در همه یا بخشی از فرآیند تولید محصولات مشارکت می‌کنند. مسئله دیگر آموزش و فراگیری در حوزه کشاورزی و مزرعه‌داری است. یعنی در گردشگری کشاورزی فرصتی کم‌نظیر به گردشگران داده شود تا درباره زندگی و شیوه زیست و مدیریت مزرعه و انجام فعالیت‌های روزمره، بیشتر یاد بگیرند.

همچنین در گردشگری کشاورزی توریست‌ها امکان ارتباط مستقیم با حیوانات اهلی موجود در مزرعه و باغ‌ها و اراضی دامداری را دارند و این به ویژه برای کودکان هیجان‌انگیز است. گردشگری کشاورزی در واقع بهانه و فرصتی برای جلب نظر توریست‌ها به مناطق فراموش‌شده‌ای است که اقتصاد آن‌ها مبتنی بر کشاورزی است اما تا چند دهه پیش در مقاصد سفر و گردشگری خانواده‌ها جایی نداشتند. به عبارت دیگر گردشگران با هدف تجربه کردن زندگی کشاورزی عازم روستاها می‌شوند اما بیشتر آن‌ها این تجربه را با حضور در مزارع و باغات و درگیر شدن در این گونه فعالیت‌ها کسب می‌کنند.

چرا گردشگری کشاورزی در حال افزایش است؟

کشاورزی به تجارت بزرگی تبدیل شده که شرکت‌ها و کمپانی‌های چند ملیتی آن‌ها را می‌گردانند. این مناسبات و هشدارهایی که درباره کمبود منابع در آینده بسیاری از کشاورزان و به ویژه کشاورزان خرد و کوچک را بر آن داشته تا مسیرهایی جایگزین را امتحان کنند. گردشگری کشاورزی یکی از انتخاب‌هایی است که جهان به توافقی ضمنی بر سر آن دست یافته است. از آن سو نیز گفته می‌شود گردشگری کشاورزی فرصت اقتصادی مناسبی به طبقات و گروه‌های اجتماعی روستانشین می‌دهد. بسیاری از کشاورزان به کسب و کارهای ترکیبی کشاورزی و گردشگری روی آورده‌اند که علاوه علاوه بر درآمدزایی بیشتر برای خود برای گردشگران نیز امکان‌های جدید را به وجود آورده است.

حالا تعداد گردشگرانی که می‌گویند به صداهای بازگشت به طبیعت گوش دهید، بیشتر شده، و به جای پرواز به آب و هوای معتدل و گرم و کنار استخر بودن و غذاهای عجیب و غریب و…، این علاقمندی‌ها را در شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کنند.

گردشگران امروزه در ردیابی‌های خود برای یافتن مسیرها و سبک‌های جدید گردشگری، بیش از گذشته مزارع و باغ‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی را انتخاب می‌کنند. فرهنگ محلی، غذا، گیاهان و جانوران محلی نیز بر این میل وافر توریست‌ها به روستاها و طبیعت‌گردی بی‌تاثیر نیست. یعنی آگری توریسم بینشی جدید را در میان گردشگرانی به وجود آورده که در جست‌وجوی تجربیات ناب و ارزشمند هستند. اگری توریسم راهی است برای رشد اقتصاد‌های کوچک‌تر و کسب و کارهای محلی در کشورهایی که زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های لازم را دارند.

چرا ایران به گردشگری کشاورزی نیاز دارد؟

گردشگری کشاورزی در عین حال کارکردهای دیگری هم دارد و می‌تواند به عنوان راه‌حلی برای غلبه بر ناپایداری‌های اقلیمی و تغییرات فرهنگی و اجتماعی پس از آن مطرح شود. بسیاری از صاحبنظران بر این باورند برای اقلیم ایران که با تغییراتی مثل خشکسالی‌های طولانی‌مدت، کمبود آب، فرسایش خاک و بحران‌های زیست‌محیطی دست و پنجه نرم می‌کند، گردشگری کشاورزی یکی از بهترین راه‌حل‌هاست که علاوه بر اینکه مانع مهاجرت و خالی شدن روستاها می‌شود، نقش مهمی در بهبود اقتصادی آن‌ها ایفا خواهد کرد.

ناپایداری‌های توسعه‌ای روستاها در ایران از دیرباز معضلی بزرگ پیش روی برنامه‌های توسعه‌ای بوده و به نظر می‌رسد با حمایت از کسب و کارهای گردشگری روستایی می‌توان جمعیت‌پذیری سکونتگاه‌ها روستایی را تضمین کرد و بسترهای پیشرفت اجتماع محلی و بقای فرهنگ روستایی را نیز فراهم کرد. بنابراین سرمایه‌گذاری در گردشگری کشاورزی و روستایی نه‌تنها بازدیدکنندگان بیشتری را با انگیزه‌های مختلف به روستاها می‌کشاند، بلکه روشی مطمئن است که توسعه‌ این مناطق را ممکن می‌کند.

موضوعی که از چشم سیاست‌گذار نیز دور نمانده است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، با فعالیت های خود در یکی دو سال اخیر بر بهبود معیشت کشاورزان و توسعه پایدار روستایی، حفظ حقوق و منافع مشروع و قانونی فعالان بخش گردشگری کشاورزی و استفاده از ظرفیت آنها جهت پیشبرد اهداف گردشگری مثل کاهش بیکاری و افزایش درآمد روستاییان و کاهش نامطلوب آثار زیست‌محیطی تاکید می کند.