جشن مهرگان از جشن های بسیار مهم و باشکوه ایران باستان به شمار می رود . مهرگان در نیمه دوم سال یعنی هنگامی برگزار می شد که گرمای سوزان تابستان سپری می شد و هوای خنک و فرح افزای پاییزی جای آن را می گرفت , جشن مهرگان در دهم مهرماه و به مدت شش روز برپا می گشت و هم اکنون هم در میان زرتشتی ها مهرگان ارج خود را نگه داشته است . این جشن در سی ام امرداد برگزار می گردد.
فهرست
ریشه نامگذاری
این جشن وابسته به فرشته مهر است , مهر که در اوستا میترا نامیده می شود , به معنی نور, خورشید , مهربانی ,محبت ,مهر عهد پیمان است . این جشن را در قدیم میتراکانا می گفتند که بعدها رفته رفته مهرگان شد . در روایت است که فریدون شاه پیشدادی در این روز بر ضحاک تازی چیره شد و او را در کوه دماوند زندانی کردو تاج پادشاهی ایران را بر سر نهاد به شکرانه این پیروزی آتشی در کوه افروخت و گاوی قربانی کرد . جشن مهرگان در دربار خلفای عباسی نیز باشکوه برگزار می شد و این جشن در زبان تازی به مهرجان تبدیل شده است . هم اکنون نیز در زبان عربی واژه مهرجان به معنی جشنواره و فستیوال به کار می رود .
مهرگان دوره ساسانیان
در زمان ساسانیان بر این باور بودند که اهورهمزدا یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده است و از دیر باز ایرانیان بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک به پاخواست و فریدون بر ضحاک غلبه کرد. مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد آن را جشن میگیرند. مهرگان نیز همانند نوروز با آیین یگانه و آداب و رسوم ویژه برگزار میشود. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغگویی، پیمانشکنی و نامهربانی کردن است. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از خداوند به خاطر نعمتهایی است که به انسان ارزانی داشته و استوار کردن دوستیها و مهرورزی میان انسانها است.
بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا میکنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آن چه که میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه «پیمان و قرارداد». در نخستین سده میلادی، میترائیسم در سراسر روم گسترش یافت و نقشنگارههای برجامانده تاکیدی از گسترش این آیین دارد. برخی از این نگارههای به جا مانده نوشتهای دارند با عنوان «sol invictus» به معنای «خورشید همواره پیروز». این نوشته به معنی دیگری از مهر یا میترا یعنی «خورشید» تاکید میکند.
قدمت جشن مهرگان
پیشینه جشن مهرگان به هزاره دوم پیش از میلاد بر میگردد و بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. دیرینگی این جشن دست کم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون باز میگردد. فردوسی در شاهنامه به روشنی به این جشن کهن و پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده است:
به روز خجسته سرِ مهر ماه به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوریها بپرداختند به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام گرفتند هر یک ز یاقوت جام
میِ روشن و چهره شاه نو جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست تنآسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست ازو ماه و مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
بر اساس متون اوستا، تقویم ایرانیان پیش از هخامنشیان دارای دو فصل تابستان و زمستان است که نوروز جشن آغاز سال جدید و فصل تابستان و مهرگان جشن آغاز نیمه دوم سال و فصل زمستان بوده است.
جشن مهرگان امروزی
امروزه این جشن در دهم مهر برگزار میشود. حال آنکه چند نفر از ایرانشناسان آنرا نادرست میدانند. البته همانگونه که در گزارش فردوسی دیده میشود، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دست کم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است. اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهرماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل میشود.
دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است که در دورههایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کردهاند.
تثبیت آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگیِ مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. میدانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر خاتمه میپذیرد. قاعدهای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول است و در بسیاری از نواحی ایران جشنهای فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار میشود. در این جشنها گاه ترانههایی نیز خوانده میشود که در آنها به مهر و مهرگان اشاره میرود. شاید بتوان شیوه سال تحصیلی امروزی را باقیمانده گاهشماری کهن میترایی/ مهری دانست.
آنگونه که از مجموع منابع موجود، همچون نگارهها و متون باستانی و نوشتههای مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی و نیز آثار شاعران و ادیبان دریافته میشود، مردمان در این روز تا حد امکان با جامههای ارغوانی بر گرد هم میآمدهاند؛ در حالی که هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشتهاند. این شادباشها را معمولاً با بویی خوش همراه میساخته و در لفافهای زیبا میپیچیدهاند.
خوان مهرگان
در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچهای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» مینهادند و پیرامون آنرا با گلهای دیگر تزیین میکردند. امروزه نمیدانیم که آیا گل همیشه شکفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومی گلهایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا میمانند.
در پیرامون این گلها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز مینهادند و گونههایی از میوههای پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه میشد. میوههایی مانند: سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بودادهها همچون تخمه و نخودچی.
دیگر خوراکیهای خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هَـئومَـه/ هوم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم میشد و همه به نشانه پیمان از آن مینوشیدند. نان مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه میشد. غلهها و حبوباتی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن. دیگر لازمههای سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا شمع، شکر، شیرینی، خوردنیهای محلی و بویهای خوش مانند گلاب.
آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبیهای گروهی میپرداختند. سرودهایی از مهریشت را با آواز میخوانده و میرقصیدند. شعلههای آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبوییها (مانند اسپند و زعفران و عنبر) میشد و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش میشوند.
از آنجا که نشانههای بسیاری، همچون تندیسها، کتیبهها و سنگنگارهها، از رواج آیین مهر در ترکیه حکایت میکند، بعید نیست که «سماع»های عارفانه پیروان طریقه «مولویه» در شهر قونیه امروزی، ادامه دگرگون شده همان رقصهای میترایی باشد.
در پایان مراسم، شعلههای فروزان آتش، نظارهگر دستانی بود که بطور دستهجمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمانهای گذشته، در هم فشرده میشدند.
موسیقی مهرگان
خلف تبریزی در برهان قاطع برای یکی از مقامها و لحنهای موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است، که گمان میرود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژهای نواخته میشده که اکنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نام برده شده را «مهرگانی» نوشته است.
مهرگان در زمان حاضر
«بهرام فره وشی» از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زرتشتینشین یزد، برای ایزد مهر خبر میدهد. تا سی سال پیش، زرتشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه یادمان مردگان میپختند.
جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سالها در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار میشد.
جلال آل احمد، زمان برگزاری آیین قالیشویان در مشهد اردهال را با مهرگان همپیوند میداند. صدرالدین عینی در یادداشتها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد میکند که هر سال در ماه میزان برگزار میشد. جشنی که میتواند، با همهً دگرگونیها، بازماندهً جشن مهرگان باشد.
برخی انجمنها و نهادهای مردمی و غیردولتی نیز تلاش میکنند این جشن بزرگ را زنده گردانند.
«کوشک ورجاوند» قطعه زمین گستردهای در ۱۶ کیلومتری جاده مخصوص کرج است که به اقلیت دینی زرتشتیان اختصاص دارد. محوطه باز این مجموعه که نزدیک به ۱۰ هزار متر مربع وسعت دارد، برای برگزاری آیینهای دینی و جشنهای ایرانی همچون جشن سده، جشن مهرگان، جشن تیرگان، سیزده بدر، و دیگر گردهماییها مورد بهرهبرداری قرار میگیرد.
نظر کاربران :
متاسفانه برخي رسم هاي قديمي از ياد رفتن و جاي رسم هاي خودمون داريم رسم هاي خارجي ها را برگزار ميكنيم
حیف شد جشن مهرگان در ایران جایگاه خودش رو از دست داده اما ایرانیان کانادا از این جشن استقبال خوبی دارن