آشنایی با طرح های فرش ایرانی ۲

در ادامه مبحث تقسیم بندی طرح های فرش ایرانی به طرح بته ای و اسلیمی می پردازیم همانطور که قبلا ذکر شد براساس یک تقسیم بندی نقشه های فرش ایران به نوزده گروه اصلی و تعداد زیادی طرح های فرعی تقسیم می شود که برای آشنایی بیشتر به برخی آن ها اشاره می شود.

بته ای
این طرح از جمله نگاره هایی است که از هزاران سال پیش به گونه های متفاوت زینت بخش نفیس ترین بافته ها و سایر آثار هنری بوده است. اصل و منشأ بته سال ها است که مورد بحث پژوهشگران است و هر کدام آن را به نوعی تفسیر کرده اند. برخی معتقدند بته نقش شعله و نماد آتش مقدس زرتشتیان است، عده ای دیگر آن را به میوه درخت کاج، درخت سروی که باد به آن وزیده است، بادام، زاهدان مادر، پرنده مهر ( پرنده ای که طبق باورهای سنتی مشرق زمین، دروازه بان بهشت است) و اثرمشت بسته شبیه کرده- اند که مانند مهری در دوران گذشته توسط شاهزادگان و امرا به پای اسناد زده می شد و این گونه نقش بته را “بته میری” می نامند.
بته میری نقش جواهرات سلطنتی نیز بوده است و جلوی تاج قدیمی پادشاهان به این شکل با جواهرات مختلف تزئین می شد. این طرح علاوه بر ایران، در شبه قاره هند نیز از دیرباز رواج داشته است. بعضی عقیده دارند “میر”ممکن است مخفف کشمیر باشد، شال های کشمیری که طرح میر داشتند قبل و بعد از شروع قرن جدید در اروپا بسیار رایج بودند. به هر حال، تاریخچه و تعبیر نقش بته هر چه که باشد این نقش، سرنخ مفیدی برای شناسایی محل بافت قالی ها و بافته ها به شمار می آید. زیرا در بسیاری از مناطق به گونه ای ویژه و با برداشتی منحصر به همان منطقه به کار می رود. از انواع بته می توان بته میری (بته کوچک)، بته ترمه ای (بته متوسط)، بته خرقه ای ( بته بزرگ که دسته کوچکی از آن بیرون آمده است، که شاید نام دیگرش همان بته مادر و بچه باشد) و بته قهر و آشتی را نام برد که بیشتر در قالی های سنندج دیده می شود.نقش بته و گونه های متفاوت آن از رایج ترین نقش ها در استان های خراسان، کرمان، کردستان و قم و سرابند استان مرکزی و درمیان عشایر قشقایی ( به ویژه بته قباد خانی) و عشایر بختیاری در طرح قابقایی یا باغی آن هاست.

اسلیمی
در این نوع طرح ها، تمامی بندها و نگاره های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند، به نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن، قلم از کاغذ برنداشته و ارتباط مداومی بین قسمت های متفاوت نقش به وجود آورده است.شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگ ها تشکیل می دهند. این شاخه ها الهام گرفته از طرح درخت است. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالب های این طرح تکرار می شود؛ منتهی در بعضی فرش ها این طرح مسلط است. معروف ترین اسلیمی ها، “اسلیمی دهن اژدری” است. در این نوع اسلیمی، انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب و به صورت فکین باز اژدها نشان داده می شود. روی ساقه و شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزیین شده اند که آن ها را “اسلیم” می نامند.شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشدو شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است؛ مانند: تمام اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدری، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.