پرنده‌نگری، جاذبه‌ای کم‌نظیر برای آشتی با محیط زیست

دیدن جلوه‌گری پرندگان مهاجر در تالابها، آبگیرها و سدهای خراسان رضوی، که هرساله در بازه ای خاص اتفاق می‌افتد، می تواند فرصتی مغتنم برای لذت بردن از این جذابیت‌ها، نزدیکی بیشتر با طبیعت و آشتی با حیوانات باشد که فرهنگ آن باید ترویج یابد. خراسان رضوی در حوزه تماشای پرندگان یا “پرنده‌نگری”، که یکی از شاخه‌های اکوتوریسم یا طبیعت‌گردی است، به عنوان یکی از استان‌های میزبان پرندگان مهاجر، از فرصتی بی نظیر برای جذب گردشگران در کنار دیگر جاذبه‌های تاریخی و معنوی برخوردار است.

اکوتوریسم به عنوان رویکرد جدید گردشگری‌ مبتنی بر طبیعت، در دهه‌های اخیر از اهمیت بسزایی در برنامه‌های توسعه گردشگری بسیاری از کشورها برخوردار شده است.

ایران به دلیل تنوع زیستگاهی، به ویژه تالاب‌ها، دوسوم گونه‌های پرندگان خاورمیانه را در خود جای داده است، اما سهم آن از “پرنده نگری” دنیا در مقایسه با سایر کشورها بسیار محدود است.

در اهمیت توسعه پرنده نگری همین بس که این فعالیت را به عنوان یک شیوه حفاظت از زیستگاه‌های پرندگان در اکوسیستم‌های تالاب‌ها، آبگیرها و دریاچه‌های تحت حفاظت محیط زیست می‌توان محسوب کرد.

در کشور ایران حدود یک سوم پرندگان دنیا، معادل ۵۳۵ گونه تا کنون مشاهده شده اند و این در حالی است که آمارها از خطر انقراض بیشتر از ۱۲.۴ درصد از کل پرندگان دنیا یعنی کمی بیش از ۱۹۲ گونه خبر می‌دهند.

بخش عمده پرندگان آسمان ایران را گونه های مهاجر شامل قو، غاز، اردک، آبچلیک و کاکایی‌ها تشکیل می‌دهند که بیشتر در استان‌های شمالی کشور دیده می‌شوند.

تنوع گونه‌های زیستی و پرندگان در استان خراسان رضوی نیز به عنوان یکی از استان‌های گردشگرپذیر بسیار است و میزبانی سالانه ۱۵ هزار پرنده مهاجر، بخشی از ظرفیت‌های ارزشمند استان در این عرصه است.

بهترین شهرستان‌های خراسان رضوی از نظر زیستگاهی برای پرندگان مهاجر در زمستان، مشهد، سرخس، خواف، تربت‌جام و تایباد هستند که سرخس و آبگیرهای کشف رود در مشهد جایگاه خاصی را در این زمینه دارند.

نباید این حقیقت را نادیده گرفت که از دهه‌های قبل تاکنون مانند بسیاری دیگر از مناطق کره زمین به دلیل تغییرات میزان آب رودخانه‌ها و تالاب‌ها و تغییرات در برخی مناطق و نیز تغییرات اقلیمی شاهد تخریب و کاهش مطلوبیت شرایط زیستی بوده ایم که این تاثیر مستقیمی بر میزان ورود پرندگان مهاجر داشته است.

خطه خراسان رضوی که ۲۰ درصد از مساحت ۱۱۸ هزار کیلومتر مربعی آن زیر پوشش حفاظت محیط زیست است و گستره زیستگاههای این استان ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار است، یکی از استانهای میزبان پرندگان مهاجر با تنوع زیستی بالا است که وجود گونه‌های مختلف حیات وحش، ظرفیت کم نظیری را برای جذب طبیعت گران و گردشگران جویای زیبایی های طبیعت بدان ایجاد کرده است.

خراسان رضوی به ازای هر ۲۵ هزار هکتار یک محیط‌بان در اختیار دارد. این استان دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است. حدود ۸۰ گونه پستاندار، ۲۸۵ گونه پرنده، ۲ گونه دوزیست، ۶۸ گونه خزنده و ۲۴ گونه ماهی در خراسان رضوی زیست می‌کنند.

گونه‌های شاخص حیات وحش خراسان رضوی شامل بز وحشی، قوچ، گوسفند وحشی، آهو، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، کفتار و انواع پرندگان از قبیل پرندگان شکاری، هوبره و کبک است.

طبیعت خراسان رضوی انتخاب خوب پرندگان مهاجر

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه این استان جزو میزبانان پرندگان مهاجر در فصل سرما است که این امر ظرفیت بسیاری به واسطه زیبایی حضور پرندگان دارد، گفت: سرشماری سالانه پرندگان آبزی و کنار آبزی در استان همزمان با شروع فصل مهاجرت این گونه‌های ارزشمند در ۳۱ منطقه، آبگیر و تالاب استان آغاز می شود.

مهدی اله‌پور افزود: این سرشماری در تمام آبگیرها، سدها، رودخانه‌ها و آب بندهای استان به شیوه مشاهده مستقیم انجام می‌شود.

وی تاکید کرد: برنامه سرشماری پرندگان مهاجر آبی در جهان از سال ۱۹۶۷ میلادی توسط دفتر بین‌المللی تحقیقات تالابها و پرندگان آبزی (IWRB)، که در حال حاضر دفتر تالاب‌های بین‌المللی (Wetlands International) نامیده می‌شود سازماندهی شده و امروزه در اغلب کشورهای جهان اجرا می‌گردد.

وی ادامه داد: اطلاعات سرشماری بلندمدت پرندگان آبی به عنوان پایه و اساس برآورد شمار و روند تغییرات جمعیت پرندگان استفاده می‌شود و ارزش قابل توجهی از نظر علمی و حفاظت از تنوع زیستی پرندگان آبی دارد.

اله پور گفت: پرندگان، حلقه مهمی از زنجیره غذایی طبیعت هستند که در تعادل غذایی نقش اساسی ایفا می‌کنند و از طرف دیگر زیبایی‌ شناختی این پرندگان در اقتصاد کشور مهم است. همچنین اهمیت پرندگان مهاجر از نظر ذخایر ژنتیکی کشور از فواید ورود این گونه‌ها به شمار می‌رود.

وی اظهار کرد: این سرشماری را همه ساله افراد متخصص همزمان با سایر کشورهای جهان در ماه ژانویه انجام می‌دهند زیرا این ماه زمانی است که پرندگان مهاجر در آبگیرها و مناطق دارای آب اسکان بیشتری می گیرند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: در آخرین سرشماری پرندگان آبزی و کنارآبزی بیش از ۱۶ هزار قطعه انواع پرندگان از ۴۶ گونه در استان شمارش شده اند.

اله پور افزود: این سرشماری را ۲۰ شمارشگر در ۳۱ نقطه در ۱۳ شهرستان خراسان رضوی انجام می‌دهند.

خشکسالی، آفت حضور پرندگان مهاجر

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز در گفت و گو با ایرنا بیان کرد: وقوع خشکسالی‌های اخیر در استان مشکلاتی را برای پرندگان مهاجر ایجاد کرده و همین امر موجب شده است که هر سال شاهد گونه‌های کمتری باشیم اما امیدواریم امسال شاهد تنوع بیشتری از نظر حضور آنها باشیم.

محمد عرفانی افزود: این استان با توجه به تجربه سالهای گذشته، قابلیت میزبانی تا ۵۰ گونه از پرندگان مهاجر را دارد.

وی تاکید کرد: وجود پناهگاه و غذا در ماندگاری و انتخاب مقصد برای پرندگان مهاجر بسیار مهم است.

وی با اشاره به اینکه اهمیت پرندگان مهاجر در دنیا بسیار مورد توجه است، اظهار کرد: اهمیت این موضوع تا بدان جاست که هر سال بیش از ۱۵ هزار شمارشگر عملیات سرشماری پرندگان مهاجر را در انجام می‌دهند.

وی بیان کرد: ۱۳ شهرستان از مجموع ۳۳ شهرستان استان دارای محدوده و منطقه لازم برای حضور پرندگان آبزی و کنار آبزی هستند که نحوه مشاهده و شمارش آنها با استفاده از تلسکوپ و دوربین‌های چشمی صورت می گیرد.

عرفانی گفت: سدها، رودخانه‌ها، تصفیه خانه‌ها و حتی آبگیرهای درون نیروگاهها شاهد حضور پرندگان مهاجر هستند که در برخی موارد به دلیل مسائل امنیتی، امکان حضور برای شمارش باید با کسب مجوز صورت بگیرد.

وی افزود: این در حالی است که علاقه مندان می توانند در آبگیرها و رودخانه‌های استان حضور یافته و از دور و با امکاناتی مانند دوربین اقدام به مشاهده این پرندگان زیبا بکنند.

معاون محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: زمستان گذرانی پرندگان و در مورد برخی گونه‌ها حتی جوجه‌آوری ‌نیز طی مدت ماندگاری در این مناطق انجام می شود و همین امر ضرورت حفاظت از آنها را افزایش می دهد.

عرفانی گفت: اواخر دیماه و بهمن ماه بهترین زمان برای مشاهده پرندگان مهاجر است و باید از این فرصت محدود نهایت بهره را برد.

وی گفت: از جمله گونه‌های پرنده قابل مشاهده در استان می توان به درنا، انواع اردکها، پلیکان، حواصیل، انواع گونه‌های غاز و پرستوهای دریایی اشاره کرد اما بیشترین جمعیت حاضر را معمولا اردک ها تشکیل می‌دهند.

چشم بیدار یگان حفاظت حافظ پرندگان

عرفانی اظهار کرد: چالش حضور قاچاقچیان و دلالان برخی انواع پرندگان نیز در چنین شرایطی در استان بیشتر می شود هرچند در این سال‌ها یگان حفاظت سازمان محیط زیست استان در مشهد و دیگر شهرستان‌ها به خوبی توانسته این موضوع را مدیریت کرد و موارد متعددی از بازگردانی این پرندگان به چرخه طبیعی خود را داشته‌ است.

وی گفت: پیش از هر اقدامی نیازمند آموزش عمومی در این حوزه هستیم تا برای حفظ این گونه‌ها، به عنوان ذخایر ژنتیکی آینده و اکولوژی طبیعت تلاش شود و از هرگونه اقدامی که به اکولوژی زیست محیطی صدمه می‌زند، جلوگیری گردد.

معاون محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: همچنین با توجه به اینکه پرندگان مهاجر از ناقلان بیماری آنفلوانزای پرندگان هم هستند در جریان سرشماری این پرندگان، رصد و پایش بیماری‌ها هم انجام می‌گیرد.

وی افزود: بر این اساس در هماهنگی با اداره کل دامپزشکی استان، گشت های مشترک برگزار می‌شود تا در صورت مشاهده بیماری بتوان کنترل لازم را انجام داده و از سرایت بیماری به مجتمع‌های مرغداری جلوگیری کرد.