بانک تجارت از اولین و قدیمی ترین بانکهای ایران است که ساختمان نخستین آن در میدان توپخانه تهران از زیباترین ساختمانهای تاریخی کشور است. این ساختمان آجری زیبا در زمان پهلوی اول به جای بانک ایران و انگلیس که در زمان ناصر الدین شاه قاجار تاسیس شده بود، در دوره‌ی دوم تحولات میدان توپخانه تهران ساخته شد .
تا قبل از سال ۱۲۶۶ شمسی (۱۳۰۵ هجری قمری و ۱۸۸۸ میلادی) صرافی‌های بزرگ و کوچک مهم‌ترین نهادهای مالی ایران را تشکیل می‌دادند.در همین سال «بانک جدید شرق» که مرکزش در لندن بوده و در مناطق جنوبی آسیا فعالیت داشت، بدون تحصیل امتیازات خاص و بدون اخذ مجوز از دولت، شعبه مرکزی خود به نام (The New Oriental Banking) را در تهران افتتاح نمود. این نخستین بانک نوین بود که به‌عنوان یک شرکت بازرگانی خارجی در تهران تاسیس شد و اقدام به چاپ نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله حامل کرد و به مدت دو سال به سپرده‌های مردم سود پرداخت می‌کرد.
بانک جدید شرق، یک بنیاد انگلیسی بود که در دیگر کشورهای آسیایی نیز شعبه داشت و توانست در زمان اندکی نرخ بهره را به ۱۲ درصد کاهش دهد. شعبه‌ی بانک تهران حواله‌های ۵ قرانی صادر می‌کرد که چون حواله به بانک می‌رسید، وجه آن را به‌صورت سکه‌ی نقره می‌پرداختند. این بانک در برابر وامی که پرداخت می‌کرد، ۱۲ درصد بهره می‌گرفت که برای شاه ایران حدود ۶ تا ۸ درصد بود. محل این بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه و در ساختمان منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشکر بوده است. جایی که بعدها بانک شاهنشاهی در آنجا ساخته شد و سپس به بانک بازرگانی و در نهایت به بانک تجارت کنونی (شعبه میدان توپخانه) تبدیل شد.
پس از پایان جنگ دوم جهانی و خروج قوای بیگانه، اقتصاد کشور در راه بازگشت به مسیر عادی تغییر جهت داد. بدین ترتیب در درون جامعه بر اثر ازدیاد وسایل مبادله و افزایش حجم تولید و توسعه تجارت خارجی، شرایط عینی برای ظهور بانکهای جدید و کشانده شدن بخش خصوصی به فعالیت‌های بانکی از تمام جهات فراهم شده بود. تشکیل بانک بازرگانی در دوم بهمن ماه ۱۳۲۸ محصول این شرایط بوده است.
این بانک در محل سابق شعبه بازار بانک‌شاهی واقع در خیابان بوذرجمهوری روبروی مسجد سلطانی با ۱۸ نفر پرسنل بازگشایی شد و در سال ۱۳۲۹ به علت توسعه‌ی فعالیت‌های بانک در خیابان سعدی اقدام به تأسیس شعبه کرد.
موسس این بانک شخصی به نام «مصطفی تجدد» بود. وی تحصیلات مقدماتی خود را در تهران انجام داد و ابتدا به خدمت وزارت دادگستری درآمد و بعد به بانک ملی منتقل شد. در سال ۱۳۱۲ به اروپا رفت و در رشته اقتصاد و حقوق در آلمان تحصیل کرد. در سال ۱۳۲۰ به ایران بازگشت و در بانک صنعتی و معدنی ایران استخدام شده و به معاونت مالی آن بانک منتخب شد.
پس از آن، بانک بازرگانی كه در سال ۱۳۲۸ تشكیل شده بود این ساختمان را در ۲۹ شهریور ماه ۱۳۳۱ از بانک شاهی به مبلغ ۳٫۵ میلیون تومان خریداری کرد.
در محل ساختمان کنونی بانک تجارت که اولین کاربری غیر شخصی آن بانک جدید شرق بوده ، منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشکرقرار داشته است که این ساختمان بعدها تخریب و در جای آن ساختمان کنونی ساخته می شود. مستوفی در کتاب “زندگانی من” در این خصوص نوشته است: “یکی از بلندپروازیهای “میرزاقهرمان امیر لشکر” ساختن عمارت وسیع و بسیار مجلل در شرق میدان توپخانه بود. وی مبلغی به ناصر الدین شاه پیشکش داد و اجازه گرفت که سردر و ایوان خانه را به سمت میدان مزبور باز کند.
در سال ۱۲۹۲ هجری قمری سردر و ایوان خانه خود را با گچ بریها و تجمل زیادی رو به میدان ساخت و به شکوه میدان توپخانه افزود این ساختمان در سال ۱۳۰۵ هجری قمری (۱۲۶۶ هجری شمسی ) به بانک جدید شرق واگذار شد. سپس بانک شاهنشاهی در ۹ فروردین ماه ۱۲۶۹ هجری شمسی (۳۱ مارس ۱۸۹۰ میلادی) آن را خریداری کرد و ساختمان جدید بانک نیز در طی مالکیت بانک شاهنشاهی ایران ساخته می شود.ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۶ تخریب شد و ساختمان کنونی بانک در سال ۱۳۰۸ افتتاح شد .
تجدد در کار بانکداری توفیق زیادی پیدا کرد. وی خوش‌فکر، اقتصاددان و به معنای واقعی بانکدار بود و امروزه با گذشت سالیان دراز از ریاست او در بانک بازرگانی مستقر در ساختمان کنونی بانک تجارت، هنوز کارمندان قدیمی این بانک اتاق کار ایشان را با نام «اتاق آقای تجدد» معرفی می‌کنند. بانک بازرگانی نیز به فعالیت چشمگیری در رقابت با بانکهای دولتی مانند بانک ملی پرداخت. این بانک به موازات افزایش شعبه‌های داخلی، به افتتاح نمایندگی در خارج از کشور نیز مبادرت ورزید؛ به طوری که در لندن و هامبورگ نیز شعباتی از آن راه‌اندازی شد.
بانک تجارت ایران پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب و تغییرات بنیادی که در تمام ابعاد جامعه ایجاد شد، سیستم بانکی نیز مشمول تحولات اساسی شد. الزامات بسیاری بر اساس شرایط انقلاب باعث شد شورای انقلاب دستور ادغام بانک‌ها را به منظور حفظ منافع ملی و جلوگیری از خروج سرمایه‌ها از کشور صادر نماید. در این زمان کلیه بانکهای کشور دولتی اعلام شد و ۳۶ بانک موجود به ۹ بانک (به استثنای بانک مرکزی) تقلیل یافت. بانک تجارت از ادغام ۵ بانک خصوصی ایرانی، ۶ بانک مختلط ایرانی و خارجی و یک بانک خارجی تاسیس شد.
در کتاب شرح رجال ایران نوشته مهدی بامداد می‌خوانیم:
عمارت سابق بانک شاهنشاهی ایران که اکنون بانک بازرگانی ایران است، قبل از بنای جدید بانکی و همچنین محل سابق اداره پست در اول خیابان لاله‌زار، خانه شخصی او (میرزا قهرمان امین لشگر) بوده است…
در میدان توپخانه در آن زمان سه مؤسسه اصلی دولتی، یعنی شهرداری، شهربانی و مخابرات و دو بانک شاهنشاهی و سپه، در طرفین میدان، نماهای اصلی میدان را تشکیل داده‌اند که به میدان مرکزی شهر عملکردی اداری و هویتی دولتی می‌دهند.
در تغییرات دوره‌ی دوم میدان، کل بدنه‌‌ی شرقی میدان تخریب شده و به جای ساختمان قدیمی بانک شاهی، ساختمان جدیدی بنا شده که تلفیقی از سبک مدرن با نمای سنتی است. دیواره میدان به نرده فلزی و پایه آجری در گرداگرد ساختمان بانک تبدیل شده است و ساختمان بانک در میان حیاطی باز قرار دارد. خیابان چراغ برق و ساختمان نبش آن نیز دیده می‌شود. ساختمان نبش خیابان در دو طبقه، به سبک رایج معماری خیابان در این دوره، با سقف شیروانی و بالکن در طبقه دوم بنا شده است.
از طراح و سازنده‌ی ساختمان جدید بانک شاهنشاهی (ساختمان کنونی) در کتاب معماری نو ایران به اسم مهندس کار (انگلیسی) و همکارانش نام برده شده و در جایی دیگر نامی از سازنده‌ی این بنا برده نشده است؛ اما در کتاب خاطرات استاد «حسین لرزاده» که سردر ورودی این ساختمان را طراحی کرده، مطالبی ذکر شده که گویای این است که طراح این ساختمان یک مهندس غیرایرانی است.
حسین لرزاده فرزند استاد محمد خان معمار لر و متولد ۱۲۸۳ شمسی در تهران است. وی آخرین معمار سنتی ایران به‌حساب می‌آید و تخصص او، تسلط به اصول اربعه معماری سنتی ایران بود. استاد لرزاده در زمان حیات خود مساجد و بناهای بسیاری طراحی کرده است که از آن جمله می‌توان به آرامگاه فردوسی در توس خراسان، کاخ سبز در مجموعه سعدآباد، سردر دارالفنون تهران در خیابان ناصر خسرو، گنبد کاخ مرمر (مجمع تشخیص مصلحت کنونی) واقع در تقاطع خیابان‌های جمهوری و ولی‌عصر، شبستان مسجد مدرسه سپهسالار در میدان بهارستان، مسجد اعظم قم، مسجد لرزاده در میدان خراسان و سردر بانک شاهی در میدان توپخانه (ساختمان کنونی بانک تجارت) را اشاره کرد.
در صفحات ۲۸ تا ۳۰ کتاب «ماجرای معماری سنتی در خاطرات استاد حسین لرزاده»، راجع به درآمدن لرزاده به حرفه معماری و طراحی سردر بانک ایران و انگلیس (بانک شاهنشاهی) چنین اشاره شده است:
روزی در کارگاه مشغول به کار بودم که استاد حسین (شکل) معروف به چوب فروش که از دوستان پدرم بود آمد و گفت که بانک ایران و انگلیس با شما کار دارد. به آنجا رفتم و با شخصی به اسم «مستر کُل» برخورد نمودم که فارسی نمی‌دانست. شخصی واسطه سخن گفت که طرح سردری ایرانی به سبک اسلامی می‌خواهد. به او گفتم بهتر است ابتدا طرح را در مقیاس کوچک‌تر ببینید و چنانچه مورد پسند واقع شد کار را شروع کنم، که مورد استقبال آنان واقع شد. نمونه‌ای از سردری که اینک زینت‌بخش میدان توپخانه می‌باشد تهیه و مورد تأیید مهندس و اولیای بانک قرار گرفت و دستور کار صادر شد. به آن‌ها گفتم من کارگاهی دارم و نمی‌توانم مستقیم در این‌جا کار کنم. پس از صبحت‌های فراوان قرار شد کارگاه مرا خریداری کنند و من پس از آن زمان به حرفه معماری درآمدم.
پس از طرح و اجرای سقف و سردر بانک، مهندس کُل انگلیسی می‌خواست مرا برای ادامه تحصیل به انگلستان ببرد که مادرم راضی نشد.
ساختمان جدید بانک شاهنشاهی در سال ۱۳۰۸ هجری خورشیدی افتتاح شد. بررسی تصاویر قدیمی موجود از این بنا گویای این امر است که وضعیت کنونی ساختمان با طرح اولیه‌ی آن متفاوت است و این تفاوت ناشی از ساخت و سازهای بعدی در ساختمان است.
نمای غربی ساختمان بانک تجارت و سنگ تاریخ عمارت
طبق مستندات موجود ، این سنگ که در گوشه سمت راست و پایین نمای غربی جایگذاری شده بوده تاریخ ساخت بنا را نشان می داده است. وضع کنونی این سنگ به صورت تیشه خورده ای است و متن آن دیگر خوانا نیست.
ساختمان بانک شاهی و بخشی از نمای شرقی میدان توپخانه
این ساختمان شعبه مرکزی بانک جدید شرق ( The New Oriental Banking ) و منزل شخصی میرزا قهرمان امین لشگر بوده است. تصویر حاضر مربوط به زمانی است که این ساختمان به بانک شاهنشاهی واگذار شده است ساختمان قدیمی بانک شاهی ، دروازه چراغ برق در مجاور آن ، بخشی از بدنه شرقی میدان و نیز بخشی از بدنه جنوبی و دورازه ناصریه در تصویر دیده می شود.
ساختمان قدیمی بانک شاهی ، بخشی از بدنه شرقی میدان و ساختمان موجود در ابتدای خیابان لاله زار
ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی در ضلع شرقی میدان توپخانه،که تصویر عبارت Imperial Bank به صورت بزرگ نمایی در کادر مشخص شده در پایین آن دیده می شود.
تصویر ساختمان کنونی بانک تجارت شعبه میدان امام خمینی
همانطور که در تصویر دیده می شود ، کتیبه کاشی کاری بالای ساختمان به نام و نشانه بانک تجارت ایران مزین شده است. در کتیبه بالای ایوان ورودی هنوز بقایای عبارت” بانک بازرگانی ایران” که بخش هایی از آن با رنگ پوشانده شده است ، به چشم می خورد. بزرگ نمایی هر دو کتیبه در پایین تصویر دیده می شود.
تزئینات سردر ورودی ساختمان بانک
این تصویر بخشی از سردر ورودی بانک را که توسط استاد لرزاده طراحی شده را نشان میدهد.
کاشیکاری سردر ورودی بانک
این تصویر بخشی از کاشیکاری سردر ورودی را نشان میدهد که امضای استاد” لرزاده” بر روی آن دیده می شود.
کاشیکاری سردر ورودی بانک
این تصویر بخش دیگری از کاشیکاری سردر ورودی را نشان میدهد. عبارت ” عمل حاج حسین کاشی ساز” بر روی کاشی ها دیده می شود که اشاره به تهیه این کاشی ها توسط “حاج حسین خاک نگار مقدم “دارد.
الحاق دوره چهارم از روی تصاویر خارجی بنا
بخش مرکزی سالن اصلی شعبه در عکس قدیمی داخلی پیش از الحاق دوره چهارم – بخش مرکزی سالن اصلی شعبه در وضعیت کنونی
بانک شاهی و دیواره ی نیمه شفاف محوطه آن پیش از ساخت و ساز های جنوبی و غربی در محوطه
حذف باغچه جنوبی در دوره دوم تحولات میدان۱۳۰۰-۱۳۲۰
از آغاز؛ که در ضلع شرقی میدان توپخانه عمارت خورشید اولین بنا یی بود که در ایران به قصد بانک طراحی شد، قبل از این همیشه خانه های جا مانده از اعیان و اشراف، برای ساختمان بانک ها استفاده می شد. نامش بانک شاهی ایران ، و بانکی انگلیسی بود و به عنوان اولین بانک ایران بشمار می‌آید که در سال ۱۸۸۹ توسط بارون جولیوس دو رویتر، بانکدار یهودی-انگلیسی، و با فرمان سلطنتی ملکه ویکتوریای بریتانیا و به امتیاز دولت ایران تاًسیس گردید…
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.