مسجد جامع ندوشن

مسجد جامع ندوشن دارای مناره ای است به ارتفاع ۲۰ متر که در دوره صفویه به آن اضافه شده است این مناره ۶۰ پله ای با نمائی آجری و گلدسته آجر لعابدار، با منارجنبان اصفهان هنرنمایی می کند که در اذان سه وقت و مراسم وداع آخر ماه مبارک رمضان از آن استفاده می شود مسجد جامع ندوشن مربوط به سده ۸ ه. ق. است و در ندوشن واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۵۰ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد جامع ندوشن مسجدی است نسبتاً بزرگ با ایوان تابستانی و گرمخانه زمستانی که در مرکز شهر بنا گردیده است . پوشش سقف گرمخانه بصورت تاق و تویزه ( قوس باربری که بار طاق مجاورش را تحمل می‌کند ) و قوسهائی با قد پای نه چندان بلند ، نیم طبقه در طرفین محراب و در طول گرمخانه دیده می شود که فضای گرمخانه را آرام ودلنشین ساخته است. درستون سنگی به ارتفاع ۲ متر در طرفین محراب و دو ستون دیگر به قرینه درمدخل گرمخانه قراردارد . کتیبه ای گچی که بر روی آن سوره جمعه درج گردیده است در پای تویزه ها و در پیرامون گرمخانه جلب توجه می کند . تابستانخانه مسجد با پوششی تاق و تویزه و قوسهائی با قد پای بلند و کتیبه ای گچی در اطراف حوضخانه درضلع شمالی آن قرارداشته است . ضلع جنوبی تابستانخانه بصورت سقف پوشیده است . تابستانخانه مسجد نیز دارای نیم طبقه است . حسینیه سفلی متصل به تابستانخانه مسجد با نمائی آجری و صفه های سفید کاری شده ، یکی از ورودی های مسجد، درضلع غربی، حسینیه سفلی قرار دارد . حسینیه در مقایسه با مسجد از قدمت و اهمیت کمتری برخوردار است . لیکن در مجموع هر دو بنای مسجد و حسینیه اثری همگون را بدست می دهد . قرآنهای خطی در همین قسمت و در انباری کوچکی به همراه منبر معروفش نگهداری می شوند . مسجد دارای مناره ای است به ارتفاع ۲۰ متر که در دوره صفویه به آن اضافه شده است. این مناره ۶۰ پله ای با نمائی آجری و گلدسته آجر لعابدار، با منارجنبان اصفهان هنرنمایی می کند که در اذان سه وقت و مراسم وداع آخر ماه مبارک رمضان از آن استفاده می شود. در کتاب یادگارهای یزد درباره مسجد جامع چنین آمده است : “مسجدی نسبتاً بزرگ با ایوان تابستانی و گرمخانه زمستانی از آثاری که درآن دیده می شود ، چون منبر و سرستونهای چوبی و درهای تاریخ دار ، قدمت و اعتبار آن نیک مشخص است و آثار آن بشرح زیر معرفی می شود . ۱- سرستونهای کنده کاری شده چوبی ظریف که هنگام تعمیر گرمخانه آنها را جمع کرده اند و یکی از آنها بر اداره فرهنگ و هنر در یزد دیده شد . نوع این سرستونها در ستونهای مساجد طزرجان و بنادک سادات نیز بکار رفته است . ۲- در چوبی ورودی کنده کاری شده از قرن هشتم هجری که چهار بار عبارت “هذا الباب وقف علی المسجد الجمعه فی قریه ندوشن ” شده است . بربالای قاب قسمت فوقانی هریک از دو لنگه این در تسمه ای از آهن کوبیده اند که برآن به خط نسخ این عبارت را کنده اند . “فقد وقف و حبس ( دو کلمه خوانده نشده ) من له القضاء و حکومه الشرعیات والاوقاف فی قریه ندوشن و بجبله بلده یزد علی (دو کلمه خوانده نشد ) الواقعه داخل قریه المذکوره فی سادس عشر شعر شعبان سنه ثلاث وثلاثین و سبعمائه ، عمل (نام خوانده نشد )حداد” ۳- مسجد درچوبی کنده کاری دیگری دارد که در کوچه واقع شده است و بر تسمه آهنی منصوب بر قسمت فوقانی دو لنگه دراین عبارت را کنده اند : “……..( افتاده وشکسته ) المراعین من الاوقاف و حکومه الشرعیات علی المسجد الجامع بقریه ندوشن (افتاده) عمل محمد ابن علی .” ۴- در داخل گرمخانه چهار ستون سنگی به بلندی دو متر وبه کلفتی شصت سانتی متر نگاهدارنده سقف چوب پوش است . ۵- کتیبه های گچ بری شده گرمخانه و ایوان تابستانی مورخ ۱۲۷۶ می باشد . ۶- چهار قطعه سنگ مربوط به وقف آب و باغ بر مسجد که همه از قرن سیزدهم هجری است بر دیوار مدخل مسجد و سردر گرمخانه نصب است . ۷- چند رحل چوبی در مسجد دیده شد که یکی از آنها عمل حیدر ندوشنی مورخ (ناخوانا) است . (ظاهرا ۱۰۰۹). ۸- نفیس ترین اثر قدیمی مسجد ، منبر چوبی مشبک و کنده کاری شده آن است که متأسفانه قسمتی از آن را موریانه خورده و یک بار هم مرمت شده است . با توجه به زیبایی منحصر به فرد و قدمت آن لازم دانستم که این منبر را بطور دقیقتر مورد بررسی قرار دهم. منبر چوبی مسجد جامع : نفیس ترین اثر تاریخی و فرهنگی ندوشن ، منبر چوبی قدیمی مسجد جامع آن می باشد که از چوب سرو و کاج در سه قسمت مجزا ساخته شده که دارای تزئینات مشبک کاری و منبت کاری می باشد . این منبر شش پله دارد و بر روی با ئو های اصلی منبر سه سوره از قرآن به خط کوفی کنده شده است ( در پله های جلو آیه ۹ سوره جمعه ، بر روی پایه های سمت راست آیه های ۱۳۵ ـ ۱۳۲ سوره آل عمران و در پایه های سمت چپ آیه ۶۴ سوره مومن ) اندازه کلی منبر ۲× ۳۰/۲ متر می باشد (گزارش بررسی و معرفی منبر چوبی مسجد جامع ندوشن ، علیرضا حصارنوی ـ حسین گرگویی ، تابستان ۸۰ ، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی استان یزد) ولی بخشی از منبر چوبی که به احتمال زیاد سر لوحه آن می باشد در موزه مترو پولیتن امریکا نگهداری می شود که تصویری از آن در مجله موزه ها ( ش۲۷ / س۱۳۸۰ / ص۳۰ ) . همچنین انگیزه نگارنده را در جهت مستند سازی و تاریخ کامل این منبر با ارزش، به خود معطوف ساخت. این منبر متعلق به قرن ششم هجری و دوران سلجوقیان یزد بر می گردد. اگر چه امیران آل کاکویه در یزد تقریباً به مدت یک قرن حکومت کردند ولی در همین زمان اندک منشأ خیر و برکت گردیدند و در توسعه شهر نقش بسزائی را ایفا نمودند. امیران آل کاکویه به ترتیب عبارتند از ابوجعفر عضد الدین محمد ( ۴۳۳ ـ ۳۹۸ هـ . ق ) شمس الملوک ظهیر الدین ابو منصور فرامرز ( ۴۵۵ ـ ۴۴۳ هـ . ق ) علاء‌الدوله کالیجار ـ گرشاسپ اول ( ۴۸۸ـ ۴۵۵ هـ . ق ) علاء الدوله گرشاسپ بن علی ( ۵۱۳ ـ ۴۸۸ هـ . ق ) فرامرزبن امیر علی بن فرامرز ـ گرشاسپ ثانی ( ۵۳۶ـ ۵۱۳ هـ . ق ) دختران امیر فرامرز ( ۵۳۶ هـ . ق به بعد و ظهور اتابکان یزد ) در خصوص تاریخ ساخت منبر چوبی ندوشن که به سال ۵۴۶ هـ . ق می باشد ، اگر چه مقارن با دوران حکومتی دختران امیر فرامرز می باشد ولی به نظر نگارنده هدف از ساخت آن برای یاد و خاطره پدرشان امیر فرامرز۳۰ بوده است . زیرا القاب و اسامی که در این سرلوحه بکار رفته گواه این مطلب است توضیح اینکه شاعر بزرگ سلجوقی ‹ محمد بن عبد الملک نیشابوری › متخلص به ‹‹معزی›› در دیوان خود سه قصیده به امیران کاکویی اختصاص داده است در یکی از قصاید که در مدح علاء الدوله علی پرداخته ، ‌قدر و ارجی که نسبت به اسم ( علی گرشاسپ ، ابو کالیجار ) و القاب ( علاء الدوله ،‌عضد الدین ،‌شمس الملوک ) او ذکر کرده ، اشاره ای به بزرگزادگی و تبارمندی شاهانه او می باشد ۳۱ این سرلوحه داخل یک قاب نمای مربع شکل با منبت کاری های بسیار زیبا پیرامون آن دیده می شود. در دو طرف لچکی عبارت شهادتین « لااله الا الله ،‌محمد رسول الله » دیده میشود. متن در داخل یک قاب مثلثی شکل می باشد که با استفاده از یک نوار طولی به ۹ قسمت تقسیم شده است که به خط کوفی دیده می شود. متن بازخوانی شده به شرح زیر می باشد : «امر عمل / المنیر عبد مدید / ابوبکر بن محـمد بن احـمد کلای / انما له تقرب الی الله و رجا الی رحمه الله / فی زمـن الامـیر الاجل السید الموید المحمود / المتکون عضد الدین شـمس المـلوک آبا / و السلاطین علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله حسام ] امر [ المبد مبین فی جمادی الاولی سنه ست و اربعین و خمس مائه » . ] ۵۴۶هـ . ق [ ۳۲ درمقاله گشتی درخاک یزد چنین می خوانیم : “از آثار قدیم مسجد جامع ندوشن، در چوبی کنده کاری قرن نهم هجری و یک منبر چوبی مشبک و مزین به سوره ای از قرآن به خط کوفی از قرن ششم هجری قابل توجه است. ”