خاروانا

خاروانا (خوروانق–خورواثق) یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز اداری بخش خاروانا در شهرستان ورزقان است. نام تاریخی این روستا به معنی مکان آفتاب‌گیر است.

بخش خاروانا در استان آذربایجان شرقی ، شهرستان ورزقان واقع شده و دارای مساحتی بالغ بر ۱۱۰۴ کیلومتر مربع (۶/۴۶ % مساحت کل شهرستان ) و جمعیتی بالغ بر ۱۱۴۹۵ نفر و ۳۱۱۱ خانوار طبق آمار سرشماری سال ۱۳۹۰ می باشد . این بخش از طرف شمال با کشور ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان ، از طرف جنوب با شهرستان مرند و شبستر ، از شرق با بخش مرکزی ورزقان و از غرب با شهرستان جلفا بخش سیه رود هم مرز می باشد .

فاصله این بخش تا مرکز شهرستان ۶۴ کیلومتر ، تا مرکز استان از مسیر ورزقان ۱۴۹ کیلومتر و از مسیر طرزم ـ قینر ۱۰۴ کیلومتر می باشد . بخش خاروانا شامل سه دهستان به نامهای دیزمار مرکزی ، ارزیل و جوشین ، یک شهر و ۴۸ روستا و آبادی می باشد .
تاریخ

از گذشته‌های بسیار دور، شهر خاروانا مرکز بخش دیزمار قاراداغ بوده‌است. حمد الله مستوفی (۷۵۰-۶۸۰) در صفحه ۱۳۲ کتاب نزهة القلوب منطقه دیزمار را ولایت یکپارچه می‌داند . او درباره دیزمار می‌نویسد: «دیزمار ولایتی است در شمال تبریز کما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هزار[=هراس و خورواثق (خاروانا) از معظمات آن. هوایش معتدل به گرمی و آبش از آن جبال بر می‌خیزد و فضلابش در ارس می‌ریزد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع می‌باشد و پیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشدحقوق دیوانش چهل هزار و هشتصد دینار است». [لازم به ذکر است که در زمان صفویه عشایر پیرعلیلوی رومی، مقدم، بایبردلو، سادات مصری کوه کمر و… در منطقه دیزمار در روستاهای جدیدالاحداث ساکن شدند. موج دوم مهاجرت از آن سوی ارس در زمان فتحلیشاه قاجار روی داد که در آن زمان قاجار کرداحمد، عشایر پسیان سهرون و گل آخور، الیاسکانلوهای دیزمار شرقی، چلبیانلوهای لیلاب و مردانقم و… در آبادی‌هایی جدیدالاحداث ساکن شدند و دیزمار در گذشته نه چندان دور ۱۹۶ آبادی بزرگ و کوچک داشت .در جلد چهارم فرهنگ جغرافیائی ایران جمعیت دیزمار ارسباران ۴۱۲۳۰ نفر و تعداد آبادی‌های آن ۱۱۲ پارچه گزارش شده‌است. علاوه بر آن اویلق، اندریان، ایری بالا، کوه کمر، کماربالا، سیه رود، خانه سر، جوشین، علیلر، مردانقم، مزرعه ٔ شادی، شرف آباد و… را از آبادی‌های معروف دیزمار ارسباران معرفی نموده‌است. اما آنچه مسلم است در زمان نگارش کتاب مزبور دهها روستای تاریخی دیزمار نظیر قینر، کهل، سار، ایوند، امند، ورکش، کلانکش، گنزنق، اولی کندی، مزرعه، زین آباد، موجمبار، لاری و… که در نزدیکی مرند بویژه تبریز قرار دارند جزو شهرستان‌های مزبور به حساب آمده‌است که در حال حاضر پس از ارتقاء شبستر از بخش به شهرستان این روستاها بین شهرستان‌های تبریز، شبستر و مرند تقسیم شده‌است.