تربت جام

تربت جام کهن دیارعرفان، واقع درشمال شرقی گستره پهناورایران زمین بافاصله ۱۶۵ کیلومتری ازمشهد در استان خراسان رضوی قراردارد. این شهرستان از شمال به سرخس، ازمغرب به فریمان وتربت حیدریه،ازجنوب به تایبادوازشرق به کشورهای ترکمنستان و افغانستان محدوداست.

این شهرستان به مرکزیت شهرتربت جام ،جمعیتی بالغ بر۲۱۰ هزارنفردارد. نام تربت جام برگرفته ازشخصیت شیخ احمدجام است که مزار او به مثابه بخشی ازهویت و میراث‌فرهنگی این دیار می‌باشد.

مراکز دیدنی

برج علی آباد
آرامگاه شاه قاسم انوار
آرامگاه خواجه عزیزالله
مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام

صنایع و معادن

به دلیل فراوانی چغندر قند در این ناحیه، یک کارخانه قند در ۱۷ کیلومتری جنوب خاوری شهر تربت جام در مسیر جاده آسفالته تربت جام – تایباد ایجاد شده که در بهبود اقتصاد آن تاثیر زیادی داشته است.

کشاورزی و دام داری

کشاورزی تربت جام دارای اهمیت بوده و به روش صنعتی صورت می گیرد. ۷۵ درصد کشت، آبی است و برای آبیاری زمین های زیر کشت، از کاریز، رودخانه و چاه استفاده می شود. بیش ترین فرآورده های کشاورزی و باغ‌داری تربت جام که برخی جنبه صادراتی دارند؛ عبارت اند از : گندم، جو، تره بار، چغندر قند، پنبه، زیره، بنشن، سیب، گلابی، انگور، انار و انجیر. دام‌داری نیز در تربت جام رواج دارد، اما هنوز با روش سنتی انجام می شود. فرآورده‌های دامی که صادر نیز می شوند، پشم، کرک، پوست و روده را شامل می شود.

مشخصات جغرافیایی

شهرستان تربت جام، با پهنه ای حدود ۸۳۶۲ کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و افغانستان، در مسیر راه مشهد – اسلام قلعه، از نظر جغرافیایی در ۳۵ درجه و ۱۴ دقیقه پهنای شمالی و ۶۰ درجه و ۳۸ دقیقه درازای خاوری و بلندی ۹۲۸ متر از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از باختر به شهرستان های مشهد، فریمان و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از خاور به افغانستان محدود است. هوای تربت جام معتدل است و بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها به ۴۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان ها به ۱۳ درجه زیر صفر می رسد. میانگین باران سالیانه آن، حدود ۲۵۴ میلی‌متر است. تربت جام در مسیر راه آسفالته مشهد – تایباد قرار گرفته و به درازای ۱۶۲ کیلومتر به سوی شمال باختری به مشهد و به درازای ۶۲ کیلومتر به سوی جنوب به شهر تایباد می‌پیوندد. دو راه شنی نیز از این شهر به سوی شمال خاوری، به درازای ۱۷۱ کیلومتر به صالح آباد و دیگری به سوی جنوب خاوری، به درازای ۳۵ کیلومتر به قلعه حمام کشیده شده است.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام های گوناگونی چون «بوزگان»، «بوزیگان»، «بوزجان»، «پوچکان»، «زام»، «سام»، «جام»، «تربت شیخ جام» و «تربت جام» خوانده شده است. شهری باستانی به نام «بوزیگان» و یا «بوزگان» از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ . ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهرا در اثر زلزله از بین رفته است. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ . ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافته است. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان «زام» یا «سام») گردیده است. شهر تربت جام نیز مانند شهر تربت حیدریه به نام شیخ بزرگی که در آن به خاک سپرده شده سرشناس است. شیخ احمد جام، مقلب به ژنده پیل، از عارفان نامی سده ۵ هـ . ق، بود و نام کنونی شهر به مناسبت تربت یا آرامگاه وی «تربت شیخ جام» و «تربت جام» نامیده شده است.
تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ هـ . ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴- ۵۳۶ هـ . ق) یعنی سده های ۵ و ۶ هـ . ق، شکوفا شده است.تربت جام در سده های ۷ و ۸ هـ . ق، هم زمان با یورش مغول و تیمور لنگ آسیب زیادی دید.
تربت جام در دوران صفوی به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه ساطان حسین صفوی (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ هـ . ق) اوزبک ها و افغان ها به مرزهای خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از خاور ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ . ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادر شاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای خاوری آن، از یورش اوزبک ها، افغان ها و ترکمانان در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبک ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ . ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ . ق، ادامه یافت.
کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ . ق گشود.
فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ . ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمانان که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمانان آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ . ق) شدت یافت و یکی از شوم ترین دوران های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان خاوری، پدید آورد.