لالایی ، آوازی است مادرانه برای خواباندن کودکان شیرخوار . لالایی نخستین ارتباط کلامی و رابطه هم سخنی و آشنایی نوباوه آدمی است با مادر وقتی که کودک صدای گرم و گیرا و نوازشگر مادر را می شنود ، دلش آرام می گیرد با آن صدا انس و الفت برقرار می کند و به همان گونه که گرمی جان بخش تن و بوی جان پرور پدر و مادر و ضربان قلبش را احساس می کند ،قادر است صدای دلنشین او را ازمیان تمامی صداها تشخیص دهد . در اینجا با تاریخچه لالایی ها ، کلام خواب آور کودکان آشنا می شویم .
«لالایی» بخشی از گنجینه ادبیات شفاهی هر سرزمین است، هیچ مادری آنرا از روی نوشته نمی خواند و همه ی مادران بی آن که بدانند از کجا و چه گونه، لالایی می داننذ. توگویی لالایی خواندن وحتی لحن ویژه ی آن به هنگام تولد هر دختری در روان مادرانه اش گنجانده شده و ودیعه ای آسمانی است.
لالایی دو بخش دارد،آهنگ و شعر، آهنگ به کودک می رسد و شعر از آن مادر است.برای دلنشین و آرامش بخش بودن یک لالایی شعر فاخر جایی ندارد که کودک شعر نمی شناسد . حتی بغض ها و گلایه های مادر از پدری که در جنگ کشته شد یا در سفر و شکار و تجارت است، برای کودک تنها یک پیام دارد:”صدای آرامبخش مادر.
خوش صدا باشد و نباشد، کودک با زمزمه ی او یمانی ابدی در انس و امنیت دارد.چشمه اش آسمانی است و احساسش درونی .لالایی به گفته ی دکتر محمدهادی محمدی به انسان های غارنشین می رسد که برای ایمن نگه داشتن کودک خود از گزند حشرات و جانوران آزاردهنده، سرمای خنک و سنگ، از ننو یا گهواره که تختی جنبان بوده و حرکتی آونگ وار داشته استفاده می کردند و لالایی ها در کنار همین ننو ها پدید آمده اند.
به نظر می رسد برای آفرینش لالایی حتی باید قدمتی بیش از این در نظر گرفت. زمانی که اولین مادر در عالم خلقت اولین فرزندش را در آغوش گرم خود فشرد و برای جلوگیری از بی تابی های او مجبور به حرکت دادن منظم او گردید.
حتماً برای آرام نمودن کودک، آواهایی را پیوسته تکرار نموده است و این همان لالایی های اولیه بود که آرام آرام آهنگ بهتر و ملایم تری به خود گرفت و به شکل لالایی درآمد.پس شاید بتوان گفت از وقتی که کلمه بود لالایی هم وجود داشت و از آن جا که احساس همه ی مادران دنیا در برخورد با فرزندانشان کم و بیش مشابه است گویا در همه ی زبان ها واژه هایی با مفهوم لالایی وجود دارد.
واژه ی لالایی
در مورد ریشه و کیفیت ساخت این عبارت سحرآمیز، اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. در واژه نامه ها از واژه ی «بنگره» سخن به میان آمده که هم معنی لالایی است. برهان قاطع بنگره را آوا و زمزمه ای می داند، که زنان به هنگام خوابانیدن کودکان می خوانند. ریشه ی این واژه از «بانگ» می آید که در پهلوی «ونگ» است به معنی: صدا، آواز یا گریه ی همراه با ناله.
پیشوند این واژه همان «بن» است که در فرهنگ به معنی «بند» یعنی حبس و بند آمده و به این ترتیب بنگره، یعنی ناله بند یا خاموش کن.
ناصر خسرو این واژه را در بیتی از اشعارش به کار برده است که مؤید همین مفهوم است:
تو خفته ای خوش ای پسر و چرخ روز و شب همواره می کنند به بالینت
بنگره به تعبیر دیگر در برخی لالایی ها مراد از این واژه می تواند «لالا» یا « لَله » باشد. یعنی نوایی دلنشین که لَله برای آرام کردن نوباوگان می خوانده است. حتی معنی خود واژه ی لالا معنی خواب در به تعبیر امروزی آن (که بی شک معنایی ثانویه است) را نمی توان از نظر دور داشت.
به طور کلی لالایی ها را می توان به شیوه زیر دسته بندی کرد:
۱- لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش تندرست بماند و او را به مقدسات می سپارد:
لالالالا که لالات می کنم من نگا بر قد و بالات می کنم من
لالالالا که لالات بی بلا باد نگهدار شب و روزت خدا باد !
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران، برگ ۲۱۷)
لالاییت می کنم خوابت نمیاد بزرگت کردم و یادت نمیاد
بزرگت کردم و تا زنده باشی غلام حضرت معصومه باشی
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۹۱)
۲- لالایی هایی که مادر آرزو می کند، کودکش بزرگ شود، به ملا برود و با سواد شود:
لالالالا عزیز ترمه پوشم کجا بردی کلید عقل و هوشم
لالالالا که لالات بی بلا باد خودت ملا، قلمدونت طلا باد !
(ترانه های ملی ایران، برگ ۱۴۷)
لالالالا عزیز الله قلم دس گیر،برو ملا بخوون جزو کلام الله
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۲)
۳- لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش به ثمر برسد:
لای لای دییم یاتونجه گؤ زلرم آی باتونچه
( لالایی می گویم تا به خواب روی ادامه می دهم تا ماه فرو رود)
سانه رم الدوز لری سن حاصله یتوننچه
(و ستاره ها را می شمارم تا تو بزرگ شوی و به ثمر برسی)
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۷)
۴- لالایی هایی که مادر در آن ها به کودک می گوید که با وجود او دیگر بی کس و تنها نیست:
الا لا لا تو را دارم چرا از بی کسی نالم ؟
الا لالا زر در گوش ببر بازار مرا بفروش
به یک من آرد و سی سیر گوش (گوشت)
(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ ۲۹)
لالالالا گل آلاله رنگُم لالالالا رفیق روز تنگُم
لالالالا کنم، خووت کنم مو علی بووم و بیارت کنم مو
(خوابت کنم من) (علی گویم و بیدارت کنم من)
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۶)
۵- لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش بزرگ شود و همسر بگیرد و او عروسی اش را ببیند:
لایلاسی درین بالا یو خو سو شیرین بالا
(کودک نازم که لالایت سنگین است خوابت شیرین است)
تانریدان عهد یم بودو تو یو نو گؤ روم بالا
(با خدا عهد کرده ام که عروسی تو را ببینم)
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۶)
قیزیم بویوک اولرسن بیرگون اره گیدرسن
(دخترم روزی بزرگ خواهی شد به خانه ی شوهر خواهی رفت)
الله خوشبخت ایله سین بیرگون ننه ایله سین
(خدا تو را خوشبخت کند ! که روزی مادر خواهی شد)
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۸)
گاه در این دسته از لالایی ها رگه هایی از حسرت و رشک ورزی به چشم می خورد:
گل سرخ منی زنده بمونی ز عشقت می کنم من باغبونی
تو که تا غنچه ای بویی نداری همین که گل شدی از دیگرونی
(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷۳)
۶- لالایی هایی که مادر آرزو می کند هنگامی که کودکش بزرگ شد قدرشناس زحمات او باشد:
لای لای د یم آد یوه تاری یتسون داد یوه
(لالایی گفتم به نام تو خداوند یاور و داد رس تو باشد)
بویو ک اولسان بیرگون سن منی سالگین یاد یوه
(روزی که بزرگ شدی زحمات مرا به یاد آوری)
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۷)
اما خود پیشاپیش می داند که کودک فراموش خواهد کرد:
لالاییت می کنم با دس پیری که دسّ مادر پیرت بگیری
لالاییت می کنم خوابت نمیاد بزرگت می کنم یادت نمیاد
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران (هدایت)، برگ ۲۱۷)
۷- لالایی هایی که مادر در آن ها از نحسی کودک و از این که چرا نمی خوابد گلایه می کند. این لالایی ها گاه لحنی ملامت بار، گاه عصبی و گاه طنز آمیز دارد:
لالالالا گلم باشی تو درمون دلم باشی
بمونی مونسم باشی بخوابی از سرم واشی
(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷۵)
نمونه ی دیگر:
لالالالا گل پسته شدم از گریه هات خسته …
(همانجا)
نمونه ی دیگر:
لالالالا گل زیره چرا خوابت نمی گیره ؟
به حق سوره ی یاسین بیا یه خو تو را گیره
(بیاید خواب و تو را فرا گیره)
(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ ۲۹)
گاهی در این دسته از لالایی ها، مادر پای «لولو» را هم به میان می کشد و از او کمک می گیرد. روانشناسی این دسته از لالایی ها بسیار جالب است، چون مادر با شگردی که به کار می گیرد، لولو را از بچه می ترساند، نه بچه را از لولو ! و در ضمن یک اعتماد به نفس لفظی هم به کودک می دهد. مثلن می گوید:
« لولو برو ! بچه ی ما خوب است. می خوابد.» یا « تو از جان این بچه چه می خواهی ؟ این بچه پدر دارد و دو شمشیر بر کمر دارد.» و خلاصه چنین است و چنان:
لالالالا لالالایی برو لولوی صحرایی
برو لولو، سیاهی تو برو سگ، بی حیایی تو
که رود من پدر داره دوخنجر بر کمر داره
دو خنجر بر کمر هچّی دو قرآن در بغل داره
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ های ۱۹۰-۱۹۱)
نمونه ی دیگر:
برو لولوی صحرایی تو از بچه چه می خواهی ؟
که این بچه پدر داره که خنجر بر کمر داره
(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷۵)
دسته ای از لالایی ها واگویه ی داستان کوتاهی است. از این رو طولانی تر از یک لالایی کوتاه چهار خطی است:
لالالالا گل نسری (= نسرین) / کوچه م (به کوچه ام) کـَردی درو بسّی (= بستی) / منم رفتم به خاک بازی / دو تا هندو مرا دیدن / مرا بردن به هندسون / به سد نازی بزرگم کرد / به سد عشقی عروسم کرد / پسر دارم ملک جمشید / دختر دارم ملک خورشید / ملک جمشید به شکاره / ملک خورشید به گهواره / به گهواره ش سه مرواری (مروارید) / کمربندی طلا کاری / بیا دایه، برو دایه / بیار این تشت و آفتابه / بشور این روی مهپاره / که مهپاره خداداده
(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران (هدایت)، برگ ۲۱۸)
لالایی و جامعه امروز:
متأسفانه در جامعه ی امروز ما، لالایی گفتن و لالایی شنیدن جایگاه خود را به نحو نگران کننده ای از دست داده است.
زندگی شهرنشینی و مقتضیات آن یکی از علل اصلی فراموش شدن لالایی هاست. محمود کیانوش در کتاب شعر کودک ایران معتقد است: « لالایی ها اگر موضوع پژوهش های فولکوریک قرار نگیرد و به کتاب ها درنیاید، چنان مرده اند و می میرند که بزودی نسلی از مادر بزرگ ها و مادران بی لالایی خواهیم داشت که هم اکنون اینان را در شهرهای بزرگ داریم».
بعضی از لالایی ها به موقعیت جغرافیایی شهر و خانه ی کودک اشاره می کند.
مانند لالایی زیر از اورازان که یک نکته ی فلسفی نیز در خود پنهان دارد و مادر ضمن خواندن آن به کودک هشدار می دهد که عمر به شتاب آب روان می گذرد:
بکن لالا، بکن جون دل مو شمال باغ ملا، منزل مو
شمال باغ ملا نخلسونه که عمر آدمی آب روو نه
(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ۱۸۴)
ابعاد لالایی
لالایی ها از ساختار منحصر به فردی برخوردار هستند که در کمتر گونه ادبی دیگریذمشاهده می شود برای لالایی سه بُعد شناخته شده است.
۱- بعد شاعرانه: لالایی ها هم در مضمون و هم در وزن و هم در قافیه عموماً قواعد شعری را رعایت می کنند.
۲- بعد موسیقیایی: هیچ کس لالایی را مثل یک شعر معمولی نمی خواند. لالایی بی آهنگ به کالبد بی جان می ماند و فراز و فرودهای صدا و آهنگ و موسیقی خاص، جزء جدایی ناپذیر لالایی هاست.
۳- بعد تئاتری لالایی: خواندن و قرائت لالایی حتماً باید با حرکت و کنش خاص خود باشد گویا خواندن لالایی بدون حرکت آونگ وار گهواره یا پای مادر طبیعی به نظر می رسد.
ژامی بلومنتال معتقد است:وقتی برای کودکتان لالایی می گویید او را پرورش می دهید و عشقتان را به او منتقل می کنید. لالایی گفتن به تسهیل خواب کودکانی که به سختی به خواب فرو می روند کمک می کند و همچنین هنگامی که کودک در نیمه های شب کابوس می بیند و احساس نا امنی می کند و از خواب می پرد لالایی گفتن به او آرامش می دهد.
پس بهتر است هنگام خواندن لالایی برای نوزادان و کودکان آن ها را در آغوش بگیرد و آرام در اتاق حرکت کنید یا در صندلی گهواره ای بنشینید و به آرامی تاب بخورید، تا احساس امنیت بیشتری کنند.
در لالایی خصلتی است که آن را تنها روان زنانه دریافت می کند. مادر لالایی را از خود آغاز می کند و در آن لحظه به جز به کودک و گهواره و حال دل خویش به چیز دیگر نمی اندیشد. بسیاری از مردان شاعر سعی کرده اند، لالایی بسرایند، موفق نبوده زیرا لالایی را از اجتماع آغاز کرده اند یا به زبان ساده تر لالایی را دستاویز گفته های اجتماعی خود کرده اند که از خصلت این ترانه های ساده بیرون است.
در این میان تنها به لالایی دکتر «قدمعلی سرامی» شاعر معاصر می توان اشاره کرد که از احساسی شگفت انگیز برخوردار است:
سوزنم شعاع خورشید و
نَخَم رشته ی بارون
از حریر صبح روشن
می دوزم پیرهن الوون
واسه تو بچه ی شیطون
لالالالا لالالالا
پیشونیت آینه ی روشن
دوتا چشمات،دو تا شمعدون
مثه مهتاب توی ایوون
دیگه چشمات و بخوابون
لالالالا لالالالا
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.