هنر ابریشم دوزی ارومیه و کردستان همانند دیگر استانهای ایران همیشه طرفداران زیادی داشته است . آنها که در این کار خبره هستند ، با خلق آثار هنری لذتی از کار خود می برند و سعی دارند این هنر را به علاقمندان این رشته آموزش دهند تا همچنان این هنر پا برجا بماند . در آذربایجان غربی که مهد آزادی خواهی است و به لحاظ فرهنگ و هنر در آسمان ایران می درخشد نیزابریشم دوزی یکی از هنرهایی است که طرفدار زیاد دارد . هر چند این ناحیه از نظر جغرافیایی و سیاسی به دو قسمت آذربایجان شرقی و غربی تقسیم شده است، اما بد نیست بدانید که این سرزمین به نام‌های آذرپادگان یا آذرپایگان به «آترپاتنه، و در سریانی آذربایگان نامیده می‌شده است و از آنجا که در مسیر جاده‌ی ابریشم قرار داشته و پل ارتباطی شرق و غرب بوده است، مردم آن خطه از فرهنگ غنی و کهنی برخوردارند و هنر سوزن‌دوزی آنها، همچنان که در ابریشم‌دوزی ممقان تبریز نیز به آن اشاره شد، تاریخی کهن دارد.
ارومیه که مرکز استان آذربایجان شرقی است به لحاظ موقعیت جغرافیایی و طبیعی استان، به ویژه ارتفاعات بلند، منابع آبی و پوشش گیاهی غنی دارد و از جمله‌ی حیواناتی که زیستگاه بسیار خوبی در آنجا دارد قوچ، گوزن، میش، آهو و انواع پرندگان را می‌توان نام برد. به طبع با وجود تنوع گیاهی و حیوانی در این منطقه و تأثیر طبیعت بر نگرش مردمش، دست‌دوزی‌های آنها همگی با رنگ‌های شاد و نقوش گوناگون گیاهی، برگ‌ها، گل‌ها، سرخس‌ها و نقوش حیوانی همراه است.
سابقه‌ی تاریخی این منطقه به ۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد، طبق کاوش‌هایی که در تپه‌ی حسنلو انجام شده، اشیای به دست آمده و حکاکی‌های موجود در جام بزرگ طلایی حسنلو، مبیّن وجود هنر در بین مردم این سرزمین است.
عشایر سخت‌کوش این منطقه با تنوع طایفگی، هر کدام جهت تزیین پوشاك خود شاخصه‌های متفاوت از یکدیگر در نظر گرفته‌اند؛ بنابراین سوزن‌دوزی و به روایتی ابریشم‌دوزی‌های این منطقه بسیار زیبا، متنوع و گوناگون است که فقط به يك نمونه‌ی آن اشاره می‌شود.
طرح‌های ابریشم‌دوزی ارومیه
در این منطقه همچنان که اشاره شد بیشتر نقوش گیاهی است.
نقش برگ: این نقش به کرات تکرار می‌شود و می‌تواند يك سطح بزرگ را پُر کند. دوخت برگ‌ها بسیار ساده است و برگ‌های بزرگ به صورت برگ دو طرفه یا تیغ ماهی و سرخسی و برگ‌های ریز به صورت ساتن‌دوزی با ظریف‌دوزی و زنجیره باز دوخته می‌شود.
نقش خورشید: به وسیله‌ی دندان موشی مدور این نقش دوخته و انوار آن با زنجيره‌ی تك قلاب نشان داده می‌شود. برای دوخت این نقش همیشه از نخ زرد پررنگ استفاده می‌شود.
گل‌ها: دوخت گل‌ها معمولاً به صورت گل چهار پر و بیانگر چهار عنصر طبیعت است و حلقه‌ای که آن را در برگرفته، نماد زمین و هستی است. گل‌های چهارپر همیشه با دو رنگ متضاد با همان فلسفه که هستی از دو عنصر متضاد شکل گرفته است، دوخته می‌شود.
خطوط منحنی: خطوط منحنی و متصل به هم، بیانگر تسلسل زندگی و دوام آن است. این نگرش که زندگی هرگز پایان ندارد و انسان چه باشد چه نباشد، حیات و چرخه‌ی آن ادامه دارد، دیدگاهی فلسفی است که به وسیله‌ی خطوط منحنی زیبا نشان داده می‌شود.
تكنيك دوختی که جهت دوخت این خطوط در نظر گرفته می‌شود، زنجیره‌ی باز است و همین ویژگی، دوخت‌های ارومیه را از سایر نقاط متمایز می‌کند؛ سپس شاخ قوچ که شهامت و استواری مردان و زنان این منطقه را روایت می کند؛ نقش مقدّسی که جنبه طلسم گونه دارد و دوخت آن به روی اثر سوزن‌دوزی (جلیقه و کلاه و…) فرد پوشنده را از شر شیطان نگه می‌دارد. لازم به ذکر است علاوه بر ابریشم‌دوزی در این منطقه گلابتون‌دوزی، پولک‌دوزی، شبکه‌دوزی، برودری‌دوزی، تایلمه‌دوزی و قیطان‌دوزی نیز بسیار رایج است.
نکته ای درباره‌ی پارچه‌ی زمينه‌ی ابریشم‌دوزی ارومیه
در ابریشم‌دوزی‌های ارومیه معمولاً از پارچه‌های نخی و ساده با رنگ‌های سبز سیر، زرشکی و مشکی استفاده می‌شود و همیشه بخشی از زمینه‌ی پارچه قابل رؤیت است. پارچه‌های آستری، دبیت مشکی است که به وسیله‌ی پس‌دوزی به رویه متصل می‌شود. طرح اندازی ابریشم‌دوزی‌های ارومیه بسیار ساده است؛ زیرا کافی است شما قبل از انجام دوخت، فقط خطوط اصلی طرح را روی پارچه مشخص کنید. از آنجا که دوخت برگ‌ها و گل‌ها همیشه به صورت ذهنی انجام می‌شود، با قسمت‌بندی‌هایی (به صورت فرضی) شما هنرآموز عزیز می‌توانید همان شیوه‌ی سنتی نقش اندازی را به کار گیرید؛ در غیر این صورت چنانچه ذکر شد، فقط به ترسیم خطوط اصلی روی پارچه اکتفا کنید. مسلّماً می‌توانید جهت این کار پس از طراحی اولیه به روی کاغذ با توجه به اینکه پارچه شما تیره است، از کاربن رنگ روشن جهت طرح اندازی استفاده کنید.
ابریشم‌دوزی کردستان
کردستان منطقه‌ای وسیع با طایفه‌های گوناگون کُرد، با مردمانی غیور، شجاع، سخت کوش و میهن دوست در غرب کشور قرار گرفته است، کردها به لحاظ زندگی در مناطق کوهستانی و سخت از دوخت‌هایی استفاده می‌کنند که نمادی از محیط جغرافیایی زیستگاهشان است. این مردم سلحشور و بی‌باك جهت تزیین کلاه‌های ابریشم‌دوزی شده‌ی مردانشان از طرح‌های خاصی استفاده می‌کنند که در هیچ نقطه از کشور، چنین طرح‌هایی که زیبایی و ویژگی خاصی دارد، رایج نیست.
تمام زمینه‌ی پارچه از دوخت با رنگ‌های بسیار شاد و زنده پر می‌شود. بارزترین نقشی که در تمام کلاه‌ها وجود دارد، نقش شاخ قوچ است؛ زیرا این نقش، سمبل شجاعت، استقامت و پایمردی زنان و مردان کرد است که همچون قوچی تیزرو از راه‌های صعب العبور می گذرند و از سختی‌های روزگار، بی‌هیچ تشویشی عبور می‌کنند و با کوشش و تلاش فراوان، دشواری‌ها را از پیش روی برمی‌دارند.
یکی دیگر از نقوش استثنایی در ابریشم‌دوزی کردستان، نقش شعاع خورشید، نماد انوار طلایی خورشید است که به زندگی روشنایی، گرمی و هستی می‌بخشد. جالب توجه اینکه این نقش در ورای دایره‌ی هستی که درون آن رویش و جوانه‌های زندگی وجود دارد، قرار گرفته و بر همه چیز احاطه دارد. در مرکز همیشه از دو رنگ متضاد مانند زرد و بنفش، سفید و مشکی، آبی و نارنجی استفاده می‌شود؛ با این فلسفه که هستی از دو عنصر متضاد شکل می‌گیرد؛ زیگزاگ‌های رنگی با رنگ‌های شاد و زیبا، نماد کوه‌های سر به فلک کشیده‌ی مناطق کوهستانی غرب کشور است، این دوخت‌ها در گذشته به روی کلاه مردان استفاده می‌شد، اما نگارنده با توجه به کاربردی کردن انواع ابریشم‌دوزی‌ها، کاربردهای متفاوتی از قبیل رومیزی در ابعاد متنوع، تابلوهای زیبا و کیف‌های تزیینی را طراحی کرده است. علاقه‌مندان نیز می‌توانند ظرف مدت زمان کوتاهی با دوخت‌های بسیار ساده و ظریف، هر آنچه می‌خواهند برای خود داشته باشند.
تاریخچه‌ی ابریشم دوزی‌های کردستان
مشخص است که ما هرگز نمونه‌هایی از قرون گذشته در دست نداریم که بتوانیم حدوداً قدمت دوخت و شروع یك نوع ابریشم‌دوزی را تخمین بزنیم؛ اما با توجه به نقوشی که در تزیینات وجود دارد با يك حدس قریب به یقین می‌توانیم به این مطلب برسیم که هر نوع نقشی با توجه به تغییر و تحولات تاریخی بسیار در کنار نقوش دیگر نشسته است. شاید در ابتدا واقعاً کلاه مردان کُرد به این شکل نبوده است؛ بلکه در طی دوره‌های پی در پی، عناصری از نقوش دیگر به آن اضافه شده است.
وجود گل چهارپر در مرکز کلاه، نقشی کهن است که در بسیاری از نقاشی‌های غارنشینان مشاهده شده است، بنابراین قدمت حدودی این نقوش به روزگاران بسیار دور باز می‌گردد؛ به زمانی که دستیابی به ابریشم هنوز ممکن نبوده است. رشد و اهمیت هنر سوزن‌دوزی، هنرمندان قرون گذشته را وا داشته آنچه را که برایشان مقدّس بوده به روی پارچه بدوزند و نیز آنچه به نظرشان جنبه‌ی طلسم گونه داشته و فرد پوشنده را از بلایای گوناگون محفوظ می‌داشته به عنوان يك نقش ارزشمند و قابل توجه به روی کلاه، کیسه، کمربند و… بدوزند که تمامی آنها نشأت گرفته از اعتقادات و تمایلات باطنی دوزنده و طایفه‌اش بوده است.
بد نیست بدانید که برخی نقوش در ابریشم‌دوزی کردستان به آیین میتراییسم و برخی حتی به قبل از آن باز می‌گردد، زنان هنرمند در هر دوره با عشق و علاقه به مقدساتشان می‌خواستند مردان و فرزندانشان را از شر بلایای گوناگون نگه دارند و اعتقادی که هنوز کهنه نشده است، هر چند که کلاه‌ها غير قابل استفاده شده و تولید نمی‌شود، اما شیوه‌های دیگر متوسل شدن زنان به مقدسات و دوختن شکل‌های طلسم گونه، در برخی از مناطق هنوز به قدرت خود باقی است، بنابراین با توجه به عناصر موجود در سوزن‌دوزی‌های کردستان، می‌توان قدمت حدودی این تزیینات زیبا را قرن‌ها قبل از زمان فعلی دانست.
همان‌طور که می‌دانید کلاه، نگه‌دارنده‌ی سر بوده و از آنجا که می‌توانسته مشخص کننده‌ی قومیت افراد نیز باشد، سعی می‌شده به زیباترین شکل، تزیین و دوخته شود. معمولاً برای دوخت یک کلاه به شیوه‌های متنوع لایی چسبانده می شده که متداول‌ترین آن، چند لایه پارچه‌ی نازك بوده که زیر پارچه‌ی رویه گذاشته می‌شده و ضخامت پارچه، کلاه را بالا می‌برده و در عین حال باعث می‌شده کلاه، ایستایی خوبی داشته باشد، امروزه شاید این کلاه‌ها دوخته نشود؛ اما می‌توانیم از نقوش موجود جهت دوخت تابلوهای زیبا، رومیزی، زیرلیوانی، کیف دستی و تزیینات لباس استفاده کنیم.
انتقال طرح به روی پارچه
از آنجا که معمولاً در ابریشم‌دوزی کردستان از پارچه‌های مشکی، سرمه‌ای و زرشکی پررنگ استفاده می‌شود، می‌توانید جهت طرح اندازی از کاربن سفید یا زرد استفاده کنید، ممکن است در هنگام دوخت، خطوط طرح، پاك و یا کم رنگ شود. بهتر است قبل از اقدام به دوخت با مداد رنگی با لاک غلط‌گیر، خطوط طرح را پر رنگ‌تر کنید، این عمل باعث ثبات خطوط طرح خواهد شد.
مراحل دوخت ابریشم‌دوزی کردستان
پس از طرح اندازی باید حداقل پنج یا شش رنگ نخ ابریشم داشته باشید. مراحل دوخت در ابریشم‌دوزی کردستان بدین شرح است:
۱. در ابتدا دوخت گل چهارپر را در مرکز کار با دو رنگ متضاد به صورت ساتن‌دوزی بدوزید.
۲. سپس دوخت برگ‌های جوانه را به صورت ساتن یا ظریف‌دوزی انجام دهید.
٣. در این مرحله یک تا دو ردیف ساقه‌دوزی ظریف به صورت حلقه بدوزید ( در صورتی که این حلقه دو ردیفه است، حدفاصل این دو دایره ۵/۰ سانتی‌متر باشد).
۴. در مرحله‌ی چهارم متن‌دوزی با زیگزاگ در سه تا چهار ردیف به شرح ذیل انجام می‌شود:
ردیف اول، زیگزاگ ساده؛
ردیف دوم، زیگزاگ دوبل؛
ردیف سوم، زیگزاگ ساده.
در صورتی که رديف چهارم دوخته می‌شود، باز آن را به صورت دوبل بدوزید، در صورتی که خواسته باشید سطح را بزرگ‌تر کنید، می‌توانید پس از چهار ردیف زیگزاگ، دو حلقه بدوزید، سپس سه یا چهار ردیف دیگر زیگزاگ را تکرار کنید تا شعاع دایره‌ی وسط بزرگ‌تر شود.
۵. دوخت شعاع خورشید: زیباترین قسمت ابریشم‌دوزی کردستان است که معمولاً با نخی به رنگ زرد یا سفید دوخته می‌شود. این نقش و تکنیک دوختی در هیچ نقطه‌ی کشور مشاهده نمی‌شود و یکی از انحصاری‌ترین دوخت‌های ابریشم‌دوزی کردستان است. شیوه‌ی دوخت آن به این صورت است که ابتدا سوزن را از زاویه‌ی نقشه (رأس مثلث) بیرون آورید، و در پایین یعنی قاعده‌ی مثلث
به صورت زیگزاگ در هم بدوزید.
۶. دوخت نقش شاخ قوچ: در این دوخت ابتدا دور طرح را با يك رنگ روشن ساقه‌دوزی ظریف کنید، سپس داخل آن را با ساقه‌دوزی پهن یك دور دیگر بدوزید و قسمت داخل نقش را يك رديف شلال ساده بزنید تا سطح خالی نقشه کمتر دیده شود.
۷. دوخت جارو: بین دو شاخ قوچ چهار تا پنج شلال عمودی زده، سپس از بالا و پایین شلال‌ها، شلال‌های مورب بزنید. شکل ایجاد شده شبیه جاروی دو طرفه می‌شود؛ به همین خاطر به آن اصطلاحاً دوخت جارو می‌گویند.
۸. روی دسته‌ی جارو چند زیگزاگ فشرده با رنگ متضاد بزنید.
۹. گوشه‌های سطح کار با زیگزاگ فشرده سه تا چهار ردیف دوخته شود. رنگ‌ها را می‌توان به صورت متضاد کنار یکدیگر نشاند یا اینکه از یک طیف رنگی قرار دارد.
۱۰. در گوشه‌های مربع بزرگ، مجدداً دوخت شعاع خورشید تکرار شود.
۱۱. کادر را با یک ردیف زیگزاگ دوبل ببنديد.
۱۲. آخرین مرحله لبه را به اندازه‌ی یک سانتی‌متر به پشت برگردانید و لبه‌ی باقی مانده را با دندان موشی پر با نخ ابریشم مشکی بدوزید.
برای دوخت جلیقه، کوسن، رومیزی، زیرلیوانی و هر آنچه مایل به تزیین آن با روش ابریشم‌دوزی کردستان هستید، می‌توانید ابتدا الگوی مورد نظر را بکشید، سپس با نقوش و تکنیک‌های درختی خاص ابریشم‌دوزی کردستان، سطح آن را تزیین کنید. در اینجا طرح‌هایی جهت تزیین رومیزی و جلیقه طراحی شده تا هنرآموزان عزیز بتوانند با سلیقه و ابتکار خود به تهیه و دوخت آن اقدام کنند.
منبع : هنریاب
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.