این اثر معماری در حدود ۴ کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای متروکه کوثر در میان اراضی کشاورزی واقع است. بطور کلی یخدان کوثر ا سه بخش دیوار شرقی و غربی جوی مخصوص و محل جمع آوری یخ های ابتیاع شده شکل گرفته است. دیوار این یخدان از خشت و چینه ایجاد شده و در پشت آن نیز جوی قرار داشته است. که در داخل آن انباشته شده و در شبهای سرد زمستان به یخ تبدیل می شد. پس از آن یخ ها که بیشتر بصورت لایه لایه بوده است به چال یا محوطه نگهداری یخ منتقل می شد. برای جدا ماندن لایه های یخ از همدیگر از کیسه های کاه استفاده می شد. پوشش محوظه یخ در یخدان کوثر به گونه ای است که در ابتدا قاعده مخروطی آن با قطر بیشتر بوده و هر چه به انتهای مخروط نزدیک می شوید از دایره کاسته شده تا به راس آن منتهی می شود. در حاشیه بخشی از دیوار مکانی برای یخدان بان قرار داشته است.
نظر کاربران :
به نام خدا
ممنون که این مطلب را دیدید اگر ممکن است با ذکر نام نویسنده اضافه
به نام خدا
باسمه تعالی
یخدان کوثر
این پدیده معماری در حدود ۴ کیلومتری شمال شرقی بیدخت ، در مجاورت روستای متروکه کوثر که دارای قناتی به همین نام می باشد واقع است . یخدان کوثر مجموعه ای از یک فضای مدوّر با پوشش مخروطی و دیواری طویل و بلند عمود بر یخدان که به دیوار سایه اندازه معروف است می باشد و اتاقک هایی در مجاورت آن وجود دارد . در فصل زمستان آب باران که معمولاً در بندهای خاکی جمع شده بعد از ته نشین شدن گل و لای آن به پشت دیوار سایه انداز هدایت می شده تا در سایه دیوار منجمد شود . محلی که آب در آنجا یخ می زده است به یخ چائون ( محل یخ گرفتن ، یخ گیر ) معروف است . سطح یخ چائون از سطح عمومی زمین حدود نیم متر پایین تر بوده و در مجموع یخ چائون به شکل کرت بسیار بزرگی به نظر می رسد . در محل یخ چائون به هنگام روز سایه ایجاد شده ، سرد مانده و برای یخ گرفتن شبانه مناسب می شد و دیوار سایه انداز برای وزش باد سرد و یخ زدن بیشتر آب ، سوراخ هایی به سمت یخ چائون دارد . پوسته یخی در شب در آنجا بسته می شده و به مناسبت سردی هوا آب فوراً یخ می زده و این عمل را بارها و بارها تکرار می کردند تا این که قطر یخ به حدود ۳۰ سانتی متر و یا بیشتر برسد . محل یخچال که به « گود » شهرت دارد زیرزمین وسیعی است که تمام بدنه ، کف و طاق آن از گل و آجر ساخته شده است و گنبد آجری و ضربی آن ۵/۷ متر از سطح عمومی زمین بالاتر است و گود آن از سطح عمومی زمین حدود ۵ متر پایین تر می باشد . در وسط گود چاهی کم عمق حفر شده است که آب های آب شده یخ به داخل این چاه برود ، ودر گوشه ای از آن پلکانی آجری از کف تا سطح زمین ساخته شده است که برای جابجایی قطعات یخ ها و برداشت یخ برای فروش بوده است . در وسط دیوار یخچال سوراخی تعبیه شده ( دروازه ) که سرسره ای با شیب از آن عبور می کرد ، کف سرسره آجری و یک طرفش متصل به محل یخ چائون و طرف دیگرش به « گود » یخچال منتهی می شود . کارگران با تبر به شکستن یخ ها پرداخته و با چنگک هایی دسته بلند قطعات شکسته شده یخ را به جلوی دروازه کشیده و از دَر دهانه دروازه با شیب سرسره رها می کردند . هنگامی که کارگران قطعات یخ را از محل یخ چائون از طریق دروازه و سرسره به داخل چال « گود » رها می کردند قطعات یخ در کف کوره روی هم انباشته می گردید . و کارگران پس از پایان کار سُردادن یخ داخل گود شده و قطعات یخ را در کف گود می کشیدند تا سطح گود از یخ فرش گردد و این عمل را در اصطلاح « فرش یخ » می نامیدند و چون بین هر دو قطعه یخ شکافی باقی می ماند خرده یخ ها را در داخل این شکاف ها ریخته و می کوبیدند تا شکاف ها پر شده و رگه های یخ ها سراسری و یک تکه به نظر آید . هر چند رگه یخ که روی هم قرار می دادند قدری نی یا سو یا کاه روی آن ریخته و رگه های بزرگ یخ را بدین ترتیب از هم جدا می نمودند تا قطعات یخ به هم نچسبند ، این کار در روزهای متوالی زمستان ادامه می یافت تا این که گود از یخ پر می شد . و دَر و دروازه یخچال را بعداً می بستند و از نمد نیز برای جلوگیری از ورود هوا استفاده می کرده اند . و معمولاً از اردیبهشت به بعد دَر یخچال را باز می کردند و یخ آن را دور گردانها از یخچال خریده و در بیدخت ، روستاها و آبادی های اطراف به فروش می رساندند . قطعات شکسته شده و خرد شده یخ در گوشه ای از اطاق فروش یخ روی هم انباشته شده و در گوشه ای از آن ترازوئی آویزان که یخ را وزن کرده و به مراجعین می دادند . قطعات یخ همانند یخچال های دیگر مناطق ایران اغلب کثیف و تکه های نی ، سو ، گِل و گاه و امثال آن را در برداشته است و آب باران نیز مقداری خار و خاشاک را با خود به محل یخ چائون می آورده که در لابه لای قطعات یخ جا می گرفتند ، با وجود این فروشندگان در کوچه ها فریاد می زدند ( بلور یخ ، آی یخ بلور ) در صورتی که از وسط قطعات یخ بلور به هنگام آب شدن در ظرف آب قطعات کوچک گل ، کاه و امثال آن در سطح آب ظاهر می گردید . فروشندگان برای جلوگیری از آب شدن یخ ها ، آنها را وسط پارچه می پیچیده اند و صبح زود برای فروش آن اقدام می کرده اند .معماری یخدان تماماً از عناصر گل و خشت شکل گرفته و فنون مهندسی جهت استقرار و استحکام بنا با درایت و آگاهی تمام رعایت شده است . همچنین ناودان های گنبد آن برای جلوگیری از فرسایش توسط آب باران بصورت پله پله از سفال ساخته شده تا هنگام پایین آمدن آب سرعت آن گرفته شود . قدمت یخدان کوثر به یکصد سال نمی رسد اما به عنوان عنصری که بنا به وضعیت اقلیمی و دشواری های زندگی در بیابان های گرم گناباد چاره ساز بوده ، قابل تأمل و توجه است . این بنا در تاریخ ۱۴/۶/۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور به شماره ثبت ۴۵۰۱ به ثبت رسیده است .
منابع
۱ – مبانی جغرافیای انسانی ، تألیف جواد صفی نژاد ۱۳۷۱ .
۲ – جمع آوری مطالب در رابطه با یخدان کوثر از اداره میراث فرهنگی شهرستان گناباد و تحقیقات از افراد آگاه و بومی محلی
نگارش
سیدرضا پورهاشمی شهری
دبیر جغرافیای گناباد
اسفندماه ۹۲
باسمه تعالی
کلوت
واژه کلوت باید از جنس کلات و کلاته باشد که در نواحی مرکزی و شرقی کشور ، به معنای مناطق مرتفع و آباد است . اما کلوت تپه ماهورهایی هستند که در کویر مرکزی و مناطق بیابانی دست باد در گذر قرنها ، آنها را هاشور زده و تراشیده است بعبارت دیگر کلوت ها حاصل فرسایش تپه ها توسط آب و باد هستند . هنر نمایی عوامل فرسایشی بویژه باد و آب ، حالا سازه هایی طبیعی خلق کرده که به ساختمان های ساخته دست بشر ، آن هم در دل کویر می مانند . کلوت ها در دنیا بی نظیرند و شهرت جهانی دارند و از دور به خرابه های یک شهر بزرگ می مانند . کلوت ها مدت هاست که توجه طبیعت گردها را به خود جلب کرده است . تراکم اصلی کلوت ها در منطقه شهداد در نزدیکی کرمان است . نبود حیات گیاهی در کلوت را نمی توان تنها به خاطر جنس خاک و املاح موجود در آن دانست . زیرا جنس خاک کلوت ها از رس ، ماسه و نمک است و این همان ترکیبی است که خاک آبادی ها و زمین های زراعی حاشیه کلوت هم از آن تشکیل شده است . البته شوری خاک در کلوت بیشتر است . فقر آب را نمی توان تنها عامل اصلی نبود پوشش گیاهی در این منطقه دانست . چون در کلوت ها نبود پوشش گیاهی می تواند بر اثر بادهای شدیدی باشد که شب و روز در لابه لای کلوت ها می وزد و اجازه نمی دهد تا هیچ گیاهی در منطقه ریشه بگیرد .
جنس خاک کلوت بیدخت از رس ، ماسه و نمک می باشد که در اثر هنر نمایی آب و باد ، تپه های این محل فرسایش یافته و آب باران شیارهایی در روی آنها ایجاد کرده است که به صورت مناظر زیبایی خودنمایی می کند . این مکان که در نزدیکی ابتدای جاده آسیایی بیدخت به سمت قاین می باشد ، برای طبیعت گردها و گردشگران جاذب و دیدنی است .
سیدرضا پورهاشمی
دبیر جغرافیای گناباد
اسفندماه ۱۳۹۲