کلیسای مسروپ مقدس

کلیسای مسروپ مقدس که در میدان دهم دی شهر مشهد قرار دارد در سال ۱۹۴۱ میلادی توسط ارامنه ساکن همان شهر بنا گردیده است. پلان کلیسا بازیلیک ستوندار بشکل مستطیل در جهت شرق به غرب است که محراب آن در قسمت شرقی قرار دارد. بر روی دیوارهای شمالی و جنوبی نورگیرهایی دارد و احتمالا دارای چندین ورودی بوده است که در حال حاضر مسدود شده اند و تنها یک ورودی در سمت غرب کلیسا باقی است . بنای کلیسا دارای زیرزمینی است با دریچه های متعدد به سمت خارج که به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان بنا شده است و به همین علت نیز کف کلیسا از سطح محوطه اطراف آن مرتفع تر میباشد وجهت ورود به داخل کلیسا پلکانهایی در جلوی ورودی غربی تعبیه شده است . برج ناقوسخانه بالای این پله ها قرار دارد. سقف کلیسا به جزدر قسمت محراب که بالای آن گنبد با نورگیرهای متعددی تعبیه شده است با شیروانی پوشانده شده است. در اطراف کلیسا ساختمان های اداری و مدرسه ارامنه مشهد قرار دارد. بعلت کاهش تعداد ارامنه ساکن این شهر این کلیسا فقط در ایام اعید مذهبی ارامنه فعال میباشد.
کلیسای مسروپ مقدس که مردم مشهد آن را به نام کلیسای میدان ۱۰دی می‌شناسند قدمتی ۷۶ساله دارد که از ۲۵مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار تاریخی فرهنگی کشور به ثبت رسیده است. کلیساهایی به همین نام در اراک و رشت هم وجود دارد.۱۲سال است که این کلیسا در فهرست ملی کشورمان به ثبت رسیده اما تاکنون در حوزه مرمت این بنای تاریخی فعالیتی صورت نگرفته بود. تنها کلیسای ارامنه مشهد در خیابان خمینی (ارگ سابق) در حوالی میدان ۱۰ دی (سوم اسفند سابق) واقع شده است و تنها گنبد سفید و سنگی آن با صلیبی در نوک آن قابل دیدن است.

ساخت کلیسای ارمنیان، در سال ۱۳۱۷شمسی آغاز شد به یاری هاروطونیان و مساعدت های کامیاران در ۱۳۲۰ش به پایان رسید.

هیئت نمایندگان ارمنیان مشهد در ۳۰ مرداد ‏‏۱۳۲۳ش خرید قطعه زمینی را در جنب خندق شهر از شهرداری مشهد درخواست کرد. آرمناک گِوُرکیان، رئیس ‏هیئت کلیسای ارمنیان، پس از سه سال نامه نگاری توانست ۲۲۳ متر زمین را با اجازۀ وزارت کشور به منظور ساخت بنای مسکونی برای خادمان کلیسای ارمنیان از ‏شهرداری مشهد خریداری کند. آرمناک سانطوریانس، رئیس و خاچیک ‏سافاریان، منشی هیئت ارمنیان مشهد، پس از خرید زمین در ۱۳۲۷ش و ثبت آن در دفترخانۀ شمارۀ ‏‏۶، در ۱۷ مهر ۱۳۳۳ش، درخواست سند کردند. ‏

زیربنای ساختمان کلیسا حدود ۳۰۰متر مربع است که بر روی آن دو گنبد قرار دارد که در راس هر دوی این مخروط‌ها صلیب قرار گرفته است و از ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد این ساختمان به شمار می‌رود. گنبد بزرگتر در وسط ساختمان قرار دارد و صلیب نصب شده در بالای آن از جنس آهن است؛ در حاشیه زیر گنبد ردیفی از کاشی‌های سفید رنگ قرار دارد که منقش به گلی سبزرنگ است.گنبدی مخروطی شکل نیز در بالای فضای ورودی کلیسا قرار دارد که لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است.. در بالای در ‏ورودی کلیسا، که در سمت غرب واقع شده، ناقوسی نصب کرده‌اند و مطالبی به زبان ارمنی بر آن حک شده‌است. ناقوس این کلیسا از اصفهان به مشهد آورده شده است چون ارمنیان مشهد تابع خلیفه گری اصفهان بودند.

نخستین کلیسای ارامنه مشهد تا دهه۷۰شمسی فعال بود، اما با مهاجرت ارامنه از مشهد، اواخر دهه ۷۰ آخرین کشیش هم از اینجا رفت. بعد از آن مراسم‌ مناسبتی توسط کشیش‌های غیرمقیم برگزار می‌شد.به عبارتی تا چند سال بعد از انقلاب این کلیسا فعال بود اما به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد به تبریز، تهران و اصفهان این کلیسا دیگر فعالیتی ندارد مگر مراسمات خیلی خاص که ارامنه به مشهد می آیند آن هم به صورت تک نفره و یا خانوادگی مراسمات مذهبی خود را به جا می آورند و می‌روند اما هیچ گونه مراسم گروهی در این مکان دیگر برگزار نمی‌شود.

مدرسه ارامنه‌ای که همجوار با کلیسا است نیز بعد از مهاجرت ارامنه تعطیل شد و امروز تنها بقایایی از بنای آن باقی مانده است و رو به تخریب است.بنای کلیسا دارای زیرزمینی است با دریچه های متعدد به سمت خارج که به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان بنا شده است.

در قسمتی از حیاط کلیسا کتابخانه‌ای قدیمی واقع شده است که بیش از هزار جلد کتاب به زبان ارمنی و روسی دارد. این کتابخانه در سال ۱۹۶۱ ساخته شده است، ولی کتاب‌های آن با توجه به رطوبتی که کف و دیوارها را فرا گرفته، روبه نابودی است.گنبدی مخروطی شکل نیز در بالای فضای ورودی کلیسا قرار دارد که لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است. همچنین کتیبه‌ای سنگی در بالای درب ورودی به سالن کلیسا نصب شده است که متن آن به زبان ارمنی است و در زیر آن تاریخ تاسیس کلیسا ثبت شده است.

مکانی در داخل کلیسا قرار دارد که حکم سن را دارد و مراسم مذهبی در بالای آن اجرا می‌شده است طبقه دوم کلیسای “ده دی” مشهد مشابه‌ فضای طبقه پایین است.
پیش تر شهرام شهریار، فعال میراث فرهنگی درباره ارامنه مشهد توضیح داده است:« براساس آماری که در گاهنامه ای موجود در کلیسای آمناپرکیچ جلفای نو اصفهان نگهداری می شود جمعیت ارمنیان در بندر گز، شاهرود، سبزه وار، نیشابور و مشهد به ترتیب چهل، هفت، ده، چهارده و هشتاد و چهار خانوار بوده است. مطابق برخی منابع، در ۱۹۶۵م ۵۱ خانوار ارمنی در مشهد اقامت داشته اند و مطابق آمار ۱۹۶۶م، ۳۲۰ ارمنی در مشهد و ۵۲۱ ارمنی در کل استان خراسان ساکن بوده اند.»

برای نخستین بار نادرشاه افشار تعدادی از خانوارهای ارامنه و یهودی را به مشهد کوچ داد و آن‌ها را در محله عیدگاه و بیرون از آن ساکن کرد و از آنجایی که خراسان با کشورهای آسیای میانه مرز مشترک داشت و پلی ارتباطی بین این کشور‌ها محسوب می‌شد، تجار و صنعتگران مسیحی بسیاری از ایروان، قراباغ، نخجوان، ترکمنستان و روسیه به این منطقه مهاجرت کردند. رفته رفته مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی از جمله جواهر سازی و زرگری، امور سینمایی، خیاطی و… مشغول شدند. اکثر کارخانجات ارمنیان کارخانه‌های تصفیۀ پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ‌ریسی بود.

مهم ترین عرصۀ فعالیت ارمنیان مشهد تئاتر و سینما بود و بعد از روس ها، اولین گروه جمعیتی بودند که ‏به طور منسجم و منظم در این زمینه فعالیت کردند.ارمنیان در تأسیس شرکت برق مشهد نیز نقش فراوانی داشتند. پس از مذاکرات مختلف بین ‏کارخانه های تولید برق مشهد در ۱۳۱۶ش و ترکیب آنها شرکت برق مشهد شکل گرفت. در پی آن، ‏مالکم هاروطونیان به سمت هیئت مدیره و هاروطونیان به سمت مدیر عامل شرکت انتخاب شدند.

نخستین کارخانۀ نخ ریسی خراسان متعلق به هاروطونیان در ‏‏۱۳۱۲ش با خرید ماشین آلات از آلمان تأسیس شد. براساس مقاله علی و سمانه مختاری:«در میان ارمنیان مشهد، فقیر وجود نداشت و آنان اولین مغازه داران سبک جدید در مشهد بودند. از جملۀ این مغازه ها مغازۀ ‏یروانت (یرواند) بود که تقریباً همه چیز داشت، وسایل عتیقه، رادیو و تلویزیون که تازه وارد مشهد شده بود.

‏چلوکبابی امید، در خیابان ارگ؛ مغازه دماوند، متعلق به گاسپاریان؛ و مغازۀ بادریان از دیگر مغازه هایی بودند ‏که کالاهای لوکس و جدیدی مانند تن ماهی، ساردین و قهوه می فروختند. نخستین بار آنها خوراکی های جدیدی ‏مانند کالباس را به مشهد آوردند. بیشتر مغازه های ارمنیان در ‏محدودۀ ارگ بود. اغذیه فروشی های مشهد نیز بیشتر در کوچۀ ارگ و ‏در دست ارمنیان قرار داشت. از مهم ترین این مغازه ها، »که در سال های پس از انقلاب نیز به فعالیت خود ادامه دادند، مغازۀ ‏آراماییس سارکسیان در میدان ۱۰دی و مغازۀ تیگران برزائیان در مقابل باغ ملی بود.»

حال در حالی این کلیسا به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد رونق سابق را ندارد که ۱۱ تیرماه ۹۶ وفا ثابتی مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی ثامن مشهد اعلام کرد با مشارکت ارامنه مشهد ۱۲۰ میلیون تومان اعتبار به منظور مرمت و بازسازی کلیسای ده دی مشهد در نظر گرفته شده است.

مرمت بام و محوطه داخلی کلیسا، مرمت جداره های مشرف به میدان، کف سازی، استحکام بخشی بنا از جمله مواردی است که آغاز شده است.