پل شهرستان در تاریخ ۱ دی ۱۳۴۸ با شمارهٔ ثبت ۸۸۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قدیمی ترین پل زاینده رود است که به عقیده بعضی از محققین اساس امروز آن ساسانی است ولی ریشه و پایه هخامنشی دارد و قسمت های فوقانی آن الحاقاتی از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر می گیرد . این پل قدیمی در ناحیه « جی قدیم » واقع شده و از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و یکی از پل های باستانی است که در چهار کیلومتری مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور می کنند . یکی از خیابان های مشتاق و سارویه و از دامنه تپه اشرف و دیگر از دالان بهشت ؛ در دو طرف این پل بیشه و باغ ها و آپارتمان های تابستانی وجود دارد .
این پل از نظر معماری بسیار جالب و بعقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه های آن بر روی سنگ های طبیعی کف رودخانه استوار گردیده است عدهای هم ساختمان آن را به دوره دیلمیان مربوط می دانند . این پل در نه کیلومتری مشرق پل خواجو واقع شده است ثبت این پل در گردش اداری است .
امروزه این پل را پل شهرستان می نامند ، ولی در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جی هم نامیده می شده . از نویسندگان قدیم ، مفضل بن سعد بن حسین مافروخی اصفهانی در کتاب خود بنام محاسن اصفهان ، از این پل بنام جسر حسین یاد کرده است و قصر هایی که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است . با توجه به مطالب کتب تاریخی و آثار به دست آمده که به آن اشاره خواهد شد ، پل مذکور از پل های معروف اصفهان در دوران دیلمیان و سلجوقیان بوده است . بر پایه شباهت پل شهرستان با پل های ساسانی خوزستان ، مانند : پل شادروان شوشتر و پل دزفول ، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانی نسبت داده اند . زیرا توجه ساسانیان به پل سازی که یکی از لازمه های شهر های کنار رودخانه یا است شهرت دارد .
اقدامات ساسانیان در زمینه ایجاد تاسیسات زیربنایی ، نظیر جاده ، پل ، سد و کانال های آبرسانی ، نشانه ای از توجه آنها به برنامه ریزی عمرانی است و از پیش می توان پذیرفت که شکوفایی زندگی شهری با جمعیت رو به افزایش شهرها ، بدون وجود تجهیزات فوق ، امکان پذیر نبوده است . برخی از آثار بجا مانده از تاسیسات ساسانی و همچنین اشارات مورخین اسلامی به جنبه هایی از اقدامات مزبور ، بیانگر توجه ساسانیان به هر دو نوع برنامه ریزی فوق الذکر است . افزایش جمعیت و گسترش ابعاد شهرها ، بی شبهه مسایل متعدی بر کارگردانان عصر ساسانی مطرح می کرد که از آن جمله ، مشکل تامین آب مردم بود . ساسانیان سدهای متعدد بدین منظور ایجاد کردند و به توزیع آب ، میان شهرنشینان اهتمام نمودند . سپس با استفاده از نوشته های اصطخری و این حوقل در می یابیم که حتی قرن ها پس از اسلام ، اداره تقسیم آب در شهرهایی چون سمرقند ، به عهده زرتشتیان بود .
سمرقند ، منبع آبی مهم و شبکه توزیعی از لوله های فلزی ( قلعی ) داشت و نموداری از ابتکارات ارزنده ساسانیان به شمار می رفت . توزیع آب در محلات نیشابور نمونه دیگری از اقدامات ساسانیان در زمینه تاسیسات آبرسانی شهر ی است . در زمان قدیم ، آب رودخانه ای را که از طرف شمال به شهر نیشابور سرازیر می شد ، از زیرزمین به داخل شهر می آوردند و آن را پس از رسیدن به شهر ، به وسیله رشته های متعدد قنوات به محله های و خانه ها تقسیم می کردند . به طوری که تقریباً بیشتر مناطق ، دارای آب جاری بوده است .
تقسیم آب زاینده رود نیز همانطور که ذکر شد ، به اردشیر بابکان نسبت داده شده است . شاید احداث مادی های اصفهان نیز از اقدامات دوره ساسانی باشد . این رسته یادآور می شود که نامگذاری رودخانه زرین رود ( زاینده رود ) از اقدامات اردشیر بابکان بوده است .
مصالح ساختمان به کار رفته در پل شهرستان
الف) سنگ
از لاشه سنگ و ملات برای ساختن پل استفاده شده است .
ب) آجر
در ساختمان پل و بنای موسوم به گمرک خانه ، از آجر استفاده شده است . ابعاد آجر ها به این شرح است ۲۵*۲۵*۵ سانتیمتر، قرمز رنگ ۲۶*۲۶*۵ سانتیمتر، کرمی مایل به سبز .
پ) خشت
ابعاد خشت ها به علت اندودی که در اثر مرمت های مکرر بر روی آن انجام شده ، نامشخص می باشد . از خشت ، در ساختمان گمرگ خانه پل استفاده شده است .
خصوصیات پل شهرستان
طول پل مزبور از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی ، در حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا۵ متر متغیر است . جهت پل ، شمالی – جنوبی با کمی انحراف است . انحراف آن از فاصله چهل متری از سمت جنوب آغاز می گردد کف پل هموار نیست ، بلکه از مرکز پل در دو سمت دارای شیب ملایمی است .
پل شهرستان دارای یازده چشمه و دوازده پایه سنگی بزرگ است دو دهنه کناری آن ، مربوط به نهر های منشعب از رودخانه است . بر روی هر کدام از پایه های سنگی ، یک طاقنما دیده می شود که از پایه سوم ( سمت جنوب ) شروع شده و تعداد آنها به هشت عدد می رسد ، ابعاد آنها متفاوت است در سمت شمال پل ، بنایی از خشت و آجر ساخته شده که سقف آن فرو ریخته بود . بنا دارای اتاق کوچک و دو طاقنما به عرض ۱/۱۶ متر و ارتفاع ۹۳ سانتیمتر می باشد . این ساختمان به گمرک خانه شهرت دارد که مرمت کرده و به صورت چاپخانه سنتی در آورده اند .
در یکی از جرزها ، یک ستون مدور آجری به ارتفاع ۱/۳۰ سانتیمتر به دست آمده که ابعاد آن ۲۵*۱۷/۵*۵ سانتیمتر و قرمز رنگ می باشد آجرها، به دلیل اینکه بتوانند ستون دایره ای شکل ایجاد کنند ، به صورت ذوزنقه ای ساخته شده اند .
شیوه ساختمان پل
همانطور که ذکر شد ، پل بر بستر صخره ای رودخانه احداث شده است . در زمان های باستان ، برای ایجاد پل ها ، بستر صخره ای رودخانه انتخاب می شد . همچنین محل مورد نظر را در جایی انتخاب می کردند که رودخانه باریک شده است . این شیوه ، برای استحکام و صرفه جویی در مصرف مصالح در ساختمان پل به کار گرفته می شد در این شیوه ، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه های پل را به وجود می آوردند . در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده شده ، و پایه ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته اند .
به نظر می رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ویرانی که بر اثر طغیان های مکرر زاینده رود صورت گرفته ، طاق ها را مرمت کرده اند . آثار مرمت، به خاطر ناهمگونی قوس های طاق مشخص می باشد . آثار بجامانده از پل و مرمت ها را اینگونه می توات تقسیم بندی کرد :
۱ – آثار بنای اولیه در پا طاق قوس ها که از سنگ و ملات استفاده شده ، با پایه های پل از نظر مصالح یکسان می باشند .
۲ – آثار مرمت بعدی که به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است . این مصالح اندکی با مصالح اولیه از نظر ابعاد سنگ ها متفاوت می باشد .
۳ – قسمت های بالای طاق چشمه ها که مرمت شده ، در دوران بعدی ( احتمالاً سلجوقیان ) با آجر مرمت شده است . ابعاد آجر های این قسمت ۲۵*۲۵*۵ و رنگ قرمز ملایم می باشند . آجر های مذکور با آجر های ستون روی پل ، از نظر جنس و ابعاد یکسان می باشد . بر روی آجر ها از اندود مقاومی استفاده شده است .
۴ – قسمت های دیگری از پل ، از جمله حاشیه قوسها و بعضی نقاط دیگر طاق ها یا آجرهایی به ابعاد ۲۶*۲۶*۵ به رنگ کرمی مایل به سبز مرمت شده است . این مرمت بر اساس نوع آجرها ، احتمالاً به دوران صفوی مربوط می گردد . نمونه آجر های یاد شده در ساختمان پل خواجوی اصفهان نیز به کار گرفته شده و مرمت های دوران اخیر نیز با آجری به همین شکل انجام گرفته است .
۵ – آجر های دیگر در مرمت پل به کار گرفته شده که ابعاد آن عبارتند از : ۲۰*۲۰*۴ ۲۳*۲۳*۷ سانتیمتر ، رنگ این آجرها ، کرمی مایل به زرد و کرمی مایل به قرمز است .
از سبک ساختمان پل می توان دریافت که تاریخ احداثل پل ، با ساختمان اولیه که در تپه اشرف ایجاد شده ، مربوط به یک دوره است . به کارگیری مصالح و بریدن صخره ها ، همه حاکی از این موضوع می باشد . احتمالاً پل ،
در دوران آل بویه ، سلجوقی و صفوی ، مورد مرمت کلی قرار گرفته است . اهمیت پل که تا دوران صفوی ، راه اصفهان به شیراز از فراز آن می گذشت ، محرز می باشد .
اصفهان ، دارای دو پل دیگر نیز هست که به شیوه پل شهرستان ، بر روی صخره های کف رودخانه ایجاد شده اند . ساختمان اولیه آنها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت می دهند، مانند پل مارنان . پل مزبور در طغیان های زاینده رود ویران شده و در سال ۱۳۶۷ به طور کامل بازسازی شد . در عکسی که زمان ویرانی پل برداشته شده است ، می توان استفاده از مصالح متنوع را ، مانند پل شهرستان ، مشاهده کرد ؛ همچنین پل خواجو که در دوران صفوی به طور کامل بازسازی شد . بنابراین شاید بتوانیم اساس بنای این سه پل را از احداثات زمان ساسانیان بدانیم .
از دیوار خشتی که به موازات رودخانه ، در حفاری سال ۱۳۵۲ به دست آمد ، می توان پی برد که قسمت شمالی پل – که شهرستان نامیده می شده – کاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر ، تنها از طریق بنای گمرک خانه پل بوده و در واقع گمرک خانه ، دوازه شهرستان محسوب می شده است .
یا آثار بجا مانده از پل و پیرامون آن ، می توان نتیجه گرفت که پل شهرستان در دوره ساسانی ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام ، به دفعات مورد مرمت قرار گرفت . زیرا پل ، بنایی است که برای همگان سودمند است و باید آن را حفظ می کردند . بنای گمرک خانه پل ، مربوط به دوران بعدی است . با این نوع بناها از روزگار آل بویه آشنا هستیم . نمونه های از آن ، در بند امیر در جلگه مرودشت باقی مانده است . ولی به احتمال زیاد ، این شیوه ماخوذ از دوره پیش از اسلام می باشد و ، شاید گمرک خانه بر بنایی کهنتر ساخته شده باشد . بنابراین اگر ساختمان اولیه تپه اشرف را بنای تدافعی قلمداد کنیم ، دلیل منطقی خواهیم یافت که نگهبانی از پل ورود و خروج به شهر را از وظایف ساکنان قلعه بدانیم.
نظر کاربران :
وقتی از دور به این پل نگاه می کنید سریع سی و سه پل اصفهان به ذهنتون میاد دقیقا همون طرح کار شده فقط دقت زیادی مثل سی و سه پل روشن شده و بعضی حجره حاج از اون بقیه کوچکتره