مسجد و مدرسه آقابزرگ از جاذبه های گردشگری و تاریخی کاشان می باشد که یکی از باشکوه ترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار می آید. این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده است. ساختمان این مدرسه با سرمایه حاج محمد تقی خانبان طی سال های ۱۲۵۰تا۱۲۶۰ هجری قمری جهت استفاده نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مهدی نراقی دوم، ملقب به آقابزرگ بنا شده و به این نام معروف شده است. معمار این بنا شخصی به نام استاد حاج شعبان بوده است.
برای آشنایی بیشتر با شهر کاشان پیشنهاد می کنیم مطلب سیری در کاشان را نیز مطالعه بفرمایید.
تاریخچه مسجد و مدرسه آقابزرگ
قدمت مسجد مدرسه آقا بزرگ به دوران قاجار برمی‌گردد. ساخت این مسجد در دوره محمد شاه شروع شد و در زمان ناصرالدین شاه به پایان رسید. کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، زیر گنبد شبستان، ازاره محراب و سردر ورودی مسجد این تاریخ را تایید می‌کنند.
ممکن است مسجد مدرسه آقا بزرگ روی آثار به‌جای مانده از زلزله سال ۱۱۹۲ هجری قمری بنا شده باشد. همچنین احتمالا شبستان شمالی مسجد روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج‌الدین متعلق به اواسط سده ۹ قمری ساخته شده است.
در طول زمان تغییرات متعددی در مجموعه آقا بزرگ صورت گرفته است. یکی از این تغییرات در و پنجره‌های دو اطاق اطراف ایوان اصلی گنبدخانه و چهار اطاق بالاخانه سردر ورودی بودند. این در و پنجره‌های ارسی بالارو تبدیل به درگاه‌هایی با دو نیم دایره شدند. حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با سه هم‌بسته مشبک چوبی با ارسی‌های بالارو از هم جدا می‌شد. بعد از آن که موریانه چوب‌ها را از بین برد، به‌جای آن‌ها درهای فلزی کار گذاشتند و بعدها این درهای فلزی را به هم‌بسته‌های چوبی با درهای ارسی تبدیل کردند. در و پنجره‌های مشبک و بالارو حجرهها نیز به همین نحو از بین رفته بودند و مجدد به‌صورت قبل درآمده‌اند.
معماری
معمار مسجد مدرسه آقا بزرگ استاد شعبان بود. این مسجد مانند سایر بناهای کاشان به شیوه معماری گودال باغچه (حیاط تحتانی) ساخته شده است و جزو مساجدی به شمار می‌رود که سه شبستان دارد. یکی از ویژگی‌های مجموعه آقا بزرگ تلفیق شبستان با مسجد و مدرسه است که از زیباترین و بهترین نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم محسوب می‌شود.
گنبدخانه مسجد مدرسه آقا بزرگ روی هشت پایه عظیم قرار دارد. این مسجد برخلاف دیگر مساجد که جبهه جنوب گنبدخانه را برای ساخت محراب مسدود می‌کنند و جرزهای نسبتا قطوری می‌سازند، قسمت جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا و محراب مسجد در دیوار رواقی ساخته شده که گرداگرد گنبدخانه قرار دارد. زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی، فرزند آقابزرگ، شبستان غربی گنبدخانه با ۴۰ ستون ساخته و از این جبهه ارتباط با بیرون مسدود شد.
مسجد مدرسه آقا بزرگ تزییناتی چون گچ‌بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‌کاری، گره‌چینی، آلت و لقط) مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی مشاهده می‌شود. یک جفت در نفیس کنده‌کاری شده در ورودی اصلی مسجد وجود دارد که با گره‌چینی و گل میخ تزیین شده است.
نقاش مجموعه آقا بزرگ استاد محمد باقر قمصری بوده است. کتیبه‌های خطاطی مسجد نیز توسط استاتید برجسته خوش‌نویس کاشان از جمله محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و بسلمه‌های طغری به دست سید صادق کاشانی نوشته شده‌اند.
بخش های مختلف مسجد و مدرسه آقابزرگ
پیرنشین
در اولین بخش از مسجد آقا بزرگ کاشان، محلی به اسم پیرنشین وجود دارد. در این بخش سکوهایی را ساخته‌اند که استراحتگاهی برای میان‌سال‌ها است؛ البته دیگر عابرها هم روی این سکوها می‌نشینند و نفسی تازه می‌کنند.
ورودی و سردر
سردر مسجد از همان ابتدا زیبایی بنا را به همه نشان می‌دهد. در بالای سه ضلع سردر، کتیبه‌‌هایی خودنمایی می‌کند. روی یکی از کتیبه‌ها قصیده‌ای را حک کرده‌اند. در کتیبه مرمری دیگر می‌شود بخشی از دستورهای محمد شاه را دید. نوشته‌‌های حک‌شده روی کتیبه‌ها یادگاری از خوش‌نویس‌های بزرگ آن دوره است. می‌توانید آثاری از محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی را آنجا ببینید. کنده‌کاری‌ها و گره‌چینی‌های ورودی بسیار تماشایی است. برای تزیین در ورودی، به تعداد آیه‌های قرآن یعنی ۶۶۶۶ گل میخ به کار برده‌‌اند.
هشتی و دالان
از ورودی که بگذرید، به هشتی مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان می‌رسید. هشتی مسجد، جایی است که ووردی‌های مختلف را نشان می‌دهد. در دو طرف هشتی مسجد، دو اتاق می‌بینید که به خادم مسجد تعلق دارد. برای رفتن به صحن اصلی مسجد باید دو دالان مسقف را پشت سر بگذارید.
مهتابی یا زمستانه‌نشین
شاید در کمتر جایی اسم مهتابی را شنیده باشید. به این بخش زمستانه‌نشین هم می‌گویند. زمستانه‌نشین فضایی باز است که در زمستان‌ها از آن استفاده می‌کنند. در مرکز زمستانه‌نشین از سنگ‌های مرمر استفاده کرده‌اند تا نور را منعکس کند. این نورها به طبقه پایینی می‌رسند و آنجا را روشن می‌کنند.
صحن مرکزی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان
صحن مرکزی از اصلی‌ترین بخش‌ها در مسجد آقا بزرگ است. در این صحن دو حیاط ساخته‌اند. بخشی از حیاط به‌شکل گودال باغچه است. در معماری گودال باغچه، حیاط را پایین‌تر از سطح زمین می‌سازند. ساخت این مدل باغچه‌ها در شهرهای کویری رایج است تا فضای خنک‌تری را در روزهای گرم به وجود بیاورند. استخر آب‌نما وسط حیاط حس‌وحال خوبی به فضای مسجد می‌دهد. گل‌کاری‌های چهار طرف استخر زیبایی این بخش را چند برابر می‌کند. دورتادور این حیاط را شبستان‌ها، سرداب و حجرهها پوشانده‌اند. حیاط دیگر را هم‌سطح با زمین و دور حیاط گودال باغچه ساخته‌اند. پله‌هایی در چهار طرف حیاط هست که حیاط بالایی را به گودال باغچه وصل می‌کند.
گنبدخانه
در گذشته ساخت بناها روی پایه‌هایی مجزا رایج نبود؛ اما گنبد مسجد را روی هشت پایه مجزا ساخته‌اند. معمولاً در ساخت مسجد، محراب را در بخش غربی گنبدخانه می‌سازند؛ اما برای مسجد آقا بزرگ، پلان دیگری را انتخاب کرده‌بودند. معمار بنا، برای جریان‌یافتن هوا به فضای داخل مسجد تصمیم گرفت که محراب را در جنوب غربی گنبدخانه بسازد. بخش‌های جنوبی، جنوبی شرقی و غربی هم فضای بازی دارد؛ اما با اضافه‌کردن ۴۰ ستون در غرب گنبدخانه، دیگر فضای آزاد زیادی باقی نماند. این ستون‌ها از ورود هوا به دیگر بخش‌ها جلوگیری کرد.
شبستان های مسجد آقا بزرگ کاشان
در بخش‌های مختلف مسجد، سه شبستان ساخته‌اند. اگر به طرف شمال حیاط بروید، شبستان شمالی مسجد را پیدا می‌کنید. جنس ستون‌های این شبستان از آجر و سنگ است. برای ایجاد روشنایی در فضای داخل شبستان، روزنه‌هایی را ایجاد کرده‌اند که نور از آن‌ها می‌گذرد. در بخش جنوبی، شبستانی نیم‌طبقه‌ای هست. نور از شکستگی‌های سقف در این بخش، وارد شبستان می‌شود. شبستان غربی قدمت کمتری نسبه به دیگر بخش‌ها دارد. تعداد ۲۰ ستون و ۳۰ طاق آجری جلوه‌ای دل‌انگیز به این بخش داده‌اند.
ترکیب مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، یکی از بی‌نظیرترین معماری‌های دوره قاجار است. از ۱۲ حجره اطراف گودال باغچه برای کلاس‌های درس و بحث استفاده می‌کنند. این حجرهها را به‌اندازه یک پله بالاتر از حیاط گودال باغچه ساخته‌اند. ساخت کلاس‌ها و سالن‌های مختلف در این فضای محدود نشان از دقت در نقشه‌کشی و پلان این مجموعه دارد.
حیاط برف انداز در مسجد
در پشت گنبدخانه حیاط دیگری ساخته‌اند که به آن برف‌انداز می‌گویند. معمولاً در زمستان‌ها از این بخش مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان استفاده می‌کنند. در زمستان، برف‌های روی گنبد را با زنجیر متصل که به نوک گنبد تکان می‌دهند. خادم‌ها برف‌های ریخته‌شده در حیاط را جمع و در داخل چاه وسط حیاط روی هم انباشته می‌کنند.
بادگیرهای مسجد آقا بزرگ کاشان
دو بادگیر در بالای دو بخش از شبستان شمالی استوارند. هرکدام از بادگیرها به‌وسیله هواکش‌های عمودی و افقی به سرداب راه دارند. بادگیرها هوای شبستان را تهیه و سرداب را خنک می‌کند. وجود بادگیرها آن‌قدر مؤثر است که گاهی اختلاف دمای حیاط هم‌کف و سرداب به ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد می‌رسد.
نحوه دسترسی
آدرس: استان اصفهان، کاشان، خیابان فاضل نراقی، کوچه مسجد آقابزرگ
مطالب مرتبط :