زیباشهر

تاریخچه و وجه تسمیه

شهر زیباشهر در سال ۱۳۸۱ از تجمیع سه روستای بزرگ خولنجان ، لنج و آدرگان تحت عنوان یک نقطه شهری به نام زیباشهر تاسیس گردید و مرکز بخش گرکن جنوبی می باشد .

خولنجان یا خان لنجان

خان به معنی سرا ، خانه و کاروانسرا آمده و در کتب مسالک و ممالک جغرافیدانان و نوشته ی مورخین خان لنجان به نامهای خالنجان،خولنجان،خان الابرار،خلنجان و خولانجان نیز ثبت شده و منظور از آنها مسلماً روستای خولنجان کنونی در شهرستان مبارکه می باشد و ممالک آمده در خصوص این ناحیه می باشد .

واقع شدن اما در دشت ، کنار رودخانه ، مسلط بودن بر راههای جنوب و جنوب غربی آثار قلعه بزی و نام خولنجان همگی حاکی از قدمت آن می باشد اما قبل از پرداختن به ذکر نمونه ها و موارد ، لازم به یادآوری است ، لسترنج در صفحه در ۲۲۳ کتاب سرزمینهای خلافت شرقی مدعی است چنانجه مقصود از خان لنجان ،شهر باشد همان فیروزان است که در اینجا می توان سه نظر را مطرح کرد : اول آنکه بگوییم منظور از خان لنجان منطقه ای وسیع و سرسبز در دو سوی رودخانه بوده که در آن یک شهر به نام فیروزان وجود داشته این مورد به استناد نوشته های مورخین و کتب مسالک که همزمان از هر دو نام برده اند نمی تواند صحیح باشد.

به عنوان نمونه آمده فردوسی از بیم سلطان محمود مدتی نزد حاکم خان لنجان به سر می برد و یا ناصر خسرو نام سلطان طغرل بیک را بر دروازه خان لنجان مشاهده می کند و در همان حال ،جنگ بین یاقوت با عمادالدوله دیلمی را نوشته اند در منزل فیروزان رخ داد . دوم بپذیریم که تا قرن قرن هفتم هجری نام شهر مورد بحث خان لنجان بوده و سپس به فیروزان تغییر نام داده که این مورد نیز به دلیل فوق و هم وجود دو مکان جدا از هم با اسم و رسم که اینک وجود دارد صحیح به نظر نمی رسد دیگر آنکه قبول کنیم در ناحیه لنجان دو شهر وجود داشته یکی خان لنجان و دیگری فیروزان که در دوره های خاصی هر کدام از آنها مدتی نامور شده اند که این مورد با مدارک موجود منطبق است ضمن انکه باید توجه داشت لسترنج در تالیف کتاب جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی از شیوه کتابخانه ای بهره جسته و خود از نزدیک به مشاهده و بررسی نپرداخته در حالی که می دانیم فیروزان حدود ۳۵ کیلومتری و خان لنجان در ۴۵ کیلومتری اصفهان قرار دارند خان لنجان در سمت راست رودخانه و فیروزان در سمت چپ آن و این دو مکان حداقل ۱۵ کیلومتر با یکدیگر فاصله دارند و بالاخره وجود قلعه بزی که قلعه بزی لنجان نیز نامیده شده و آثار کهن آن موجود است در کنار و مشرف به خان لنجان است و هر گز به نام قلعه فیروزان آورده نشده اصولاً صورت صحیح خان لنجان ، خولنجان است زیرا وازه ” خو ” یکی از حروف صامت در زبان پهلوی و دری قدیم است و واوی که بعد از حرف خ قرار می گرفته واومعدوله نامیده می شده و تلفظ آن ترکیبی از خ + و بوده و در تلفظ ، حرف اول را ابتدا به ساکن می خواندند واو مفتوح را در آن فرو می بردند” مانند خواب” در قرون اخیر تلفظ این حرف فراموش شده و تارزیان نیز این حرف را نداشته و ندارند بنابراین با توجه به مورد مزبور ، جغرافیدانان و مورخین عربی نویس خان لنجان ثبت کرده اند و ساکنان بومی ان به روش قدیم خود همچنانه خولنجان گفته و به کار می برند.

در کتاب مسالک و ممالک اصطخری ” قرن چهارم ” فاصله خان لنجان تا اصفهان را ۹ فرسنگ ذکر کرده که با مکان خولنجان کنونی مطابقت داشته ضمن آنکه شهر بودن و از منازل سر راههای جنوب قرار گرفتن را نیز تایید می کنند و ذکر مسافات شهرها از شیراز به اصفان آورده : ” از کره تا خان لنجان ۷ فرسنگ و از خان لنجان تا سپاهان ۹ فرسنگ و در ذکر شهرهای جبال از سپاهان ، جهودستان و خان لنجان نام می برد ” .

همچنین این حوقل ” قرن چهارم ” می نگارد فاصله شهر خان لنجان تا اصفهان ۹ فرسخ و شهری است کوچک و فراخ نعمت و پر برکت و ناحیه و روستایی دارد در این روستا آبهای گوارا و درختان بسیار و شفتالوی خوب و لذیذ است و در اینجا قلعه بزرگی است که گنجینه امرای آن روستا و مشرف بر خان لنجان و نواحی آن تا نزدیکی اصفهان است .

در کتناب حدود العالم تالیف شده در سال ۳۷۲ هجری آمده : خان لنجان شهرکی است خرم و بسیار نعمت با کشت و برز مقدسی ” قرن چهارم گ نیز در صفحه ۵۸۰ کتاب احسن التقاسیم نوشته : ” خولنجان در سمت خوزستان آباد و بزرگ و پرمیوه است همان گونه که قبلاٌ آمد خولنجان مدتی پذیرای فردوسی حماسه سرای بزرگ ایرانی بوده و ناصر خسرو اسماعیلی مذهب نیز در سال ۴۴۵ هجری به خان لنجان وارد شده ، می نویسد : بر دروازه شهر نام سلطان طغرل بیک نوشته دیدم و از انجا به شهر اصفهان هفت فرسنگ بود .

مردم خان لنجان عظیم ایمن و آسوده بودند و هر یک به کار و کدخدایی خود مشعول . یاقوت حموی ” قرن هفتم ” در معجم البلدان خان لنجان را شهری نیکو با بازار و عمارت وصف کرده گوید : در فاصله دو روزه با اصفهان قرار دارد و نسبت به ان را خانی گویند و نویسد که آن را قلعه قدیم و استوار بوده که با طنیه ” اسماعیلیه ” در تصرف گرفته بودند و سلطان محمد سلجوقی در سال ۵۷۰ هجری آن را ویزان کرد .

و در برگزیده مشترک یاقوت حموی ” قرن هفتم ” آمده خان لنجان و لنجان استانی است که مرکز آن خان از ناحیه های اصفهان است و گروه زیادی از خداوندان دانش از آنجا بر خاسته اند .

و ابوالفداء ” قرن هشتم” در تقویم البدان خان لنجان را جایی معروف د رنواحی اصفهان دانسته که منسوب آن را خانی گویند و بالاخره لسترنج نیز با تکیه بر کتب مسالک و ممالک ابن خردادبه ، ابن رسته ، قدامه ، ابن حوقل ، یعقوبی ، مقدسی ، یاقوت ، مستوفی ، صاحب جهان نما ، ناصرخسرو و ابن بطوطه می نویسد : در قرن چهارم خان لنجان از حیث فراوانی میوه و حاصلخیزی زمین معروف بود و همانجاست که کتب مسالک آن را اولین منزلگاه به طرف جنوب راه باختری اصفهان و شیراز شمرده اند و در پایین شهر فیروزان واقع در خان لنجان یکی از شعبه های زاینده رود که از حیث بزرگی با آن برابری می کند به رودخانه می ریزد ، همچنین ادامه می دهد که این نام به صورتهای خالنجان ، خولنجان و خان الابرار هم آمده و به گفته ابن اثیر نخستین دژکه به تصرف احمدبن عبدالملک عطاش در آمد دژ خان لنجان یا خلنجان یا خلنجان یا خولانجان در ۵ یا ۷ فرسنگی اصفهان بود علی رغم قدمت تاریخی خولنجان امروز آثار قابل استنادی بجز قلعه بزی و قلعه یا کاروانسرایی متروکه ، معروف به قلعه قدیم که در آن کشت و کار می شود و دوازده ایوان و سنگ وقبری مورخ به ۵۸۶ هجری قمری اثری دیگری باقی نیست .

لنــج

لنج اسم مصدر و به معنای بیرون کشیدن می باشد وازه لنج از ذنچ سغدی که یکی از زبانهای ایرانی قدیم و در قسمتی از ماوراء النهر رایج بوده گرفته شده معمولاً مورخین و جغرافیدانان لنج را النج ثبت کرده اند آلنگ به فارسی خندق و سبزه زار است لنج محل بیرون کشیدن است به فارسی می گویند اینجا بوده است پس از قطع درختهای آن بیرون افتاده است . سابقاً این روستا را النج باغچه می گفته اند .

در طومار شیخ بهایی سهم آب مادی النج باغچه بیست و دو سهم و نیم ذکر شده : ” النج باغچه ” شش سهم “ادریجان” پنج سهم و نیم “اشترجان” هفت سهم ” داران ” سه سهم ” خلف دره ” یک سهم .

مرحوم محمد معین در فرهنگنامه می نویسد : لنج دهی است از دهستان اشیان ، بخش فلاورجان ، شهرستان اصفهان در ۲۰ کیلومتری جنوب فلاورجان ، جلگه ، معتدل ف ۱۵۰۸ نفر سکنه دارد محصول آن غله ، برنج و پنبه .

آدرگــان

اسمی است کهن که نشانه قدمت مکان مذکور است ، این نام ترکیبی از آذر به اضافه پسوند “گان” یعنی که در آن همواره فروزان و فراوانی است .

در طومار شیخ بهایی سهم آب ” ادریجان ” از مادی النج باغچه پنج و نیم سهم تعیین شده است .

گان پسوند فارسی است که به دنبال بعضی از اسامی روستاهای اصفهان به خصوص لنجان آمده است مثلاً آدرگان ، لارگان، نرگان، دارگان که گان تبدیل به جان شده و در بعضی از زمانها مجدداً جان تبدیل به گان شده است .

وضعیت طبیعی زیباشهر

شهر زیباشهر بر روی آبرفتهای زاینده رود واقع است که مربوط به دوران چهارم زمین شناسی می باشند این آبرفتها دانه ریز و یکنواخت بوده و جزء اراضی کشاورزی دسته بندی می شوند شیب عمومی در سطح شهر ملایم بوده و در محلات مختلف آن متفاوت است در بخش جنوبیشهر یعنی محله خولنجان با توجه به جهت عمومی شیب شهر که شمال به جنوب است و با توجه به وجود ارتفاعات در جنوب این بخش شیب تندتر و بین ۱ تا ۳ درصد می باشد لیکن در محلات دیگر یعنی لنج و ادرگان با توجه به قرارگیری بر روی اراضی حاشیه زاینده رود شیب ملایم تر و حدود ۱ درصد برآورده می شود .

در جنوب شهر زیباشهر کوه خولنجان واقع است که از نظر زمین شناسی سن آن به کرتاسه میانی می رسد . تخریب فیزیکی در محیط کوه شدید بوده و این امر باعث تشکیل شدن مخروطهای واریزه ای در اطراف آن شده که توسط فرایندهای دامنه ای جابجا می شوند بر روی دامنه های این کوه اثری از سولفیدوکسیون دیده نمی شود که احتمالاً به علت کمبود خاک دانه ریز در روی این دامنه ها می باشد به علت خشکی و کمبود آب تخریب شیمیائی بسیار اندک است . در روی ارتفاعات کوه خولنجان حفره هائی شبیه به تافوتی دیده شده است که دهانه آنها به همه طرف وجود دارد .

شهر زیباشهر از گسلهای اصلی که فلات ایران را شکسته اند فاصله زیادی دارد که باعث آرامش منطقه از لحاظ زلزله می باشد . وجود چند گسل فرعی کوچک در کوههای اطراف تائید شده که نمی تواند بر مخاطره آمیز بودن زندگی در منطقه دلالت نماید .

تقسمات محله ای زیباشهر :

همانگونه که بیان شد شهر زیباشهر از سه روستای بزرگ واقع در شرق رودخانه زاینده رود و در تقاطع محورهای اصلی اصفهان – مبارکه و مبارکه – پیربکران تشکیل شده است بنابراین می توان شهر را به سه منطقه یا محله عمده تحت نامهای خولنجان ، لنج ، آدرگان تقسیم نمود .

محله خولنجان :

بزرگترین محله تشکیل دهنده شهر است که در جنوب کانال آب کشاورزی که با جهت غربی – شرقی شهر را به دو بخش شمالی – جنوبی تقسیم می کند واقع شده است . این محله از جنوب به جاده مبارکه –اصفهان و کارخانه نسوز محدود می گردد و از بافت متراکم و فشرده ای با توجه به کیفیت اراضی کشاورزی اطراف خود برخوردار است . این بخش از شهر توسط خیابان اصلی که در غرب کارخانه نسوز از جاده مبارکه – اصفهان منشعب می گردد و تا شمال بافت تداوم می یابد به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می گردد .

محله آدرگان :

کوچکترین روستای ترکیب شده شهرو به عبارتی کوچکترین تقسیم محله ای شهر محسوب می گردد که در بخش شمال شرقی شهر و در شمال کانال اصلی آب کشاورزی واقع شده است .

محله لنج :

از محله خولنجان کوچکتر و از محله آدرگان بزرگتر است بوده و بخش شمال غربی شهر را شامل می شود و رودخانه زاینده رود با فاصله نزدیکی از شمال غربی آن می گذرد . این محله توسط کانال اصلی آب کشاورزی از محله خولنجان و توسط اراضی کشاورزی از محله ادرگان جدا شده و توسعه بافت آن به صورت خطی و شرقی – غربی می باشد .

با توجه به سابقه شهر شهر زیباشهر و تشکیل آن از سه روستای بزرگ منطقه توزیع خدمات محله ای در تقسیمات محله های فوق از اهمیت ویژه ای برخوردار است هر یک از تقسیمات مورد اشاره با توجه به بافت روستائی سابق دارای خدمات آموزشی در حد دبستان و راهنمائی ، خدمات بهداشتی – درمانی در حد خانه بهداشت ، خدمات بهداشتی حمام و غسالخانه ، مراکز مذهبی نظیر مسجد و حسینیه می باشند توزیع خدمات تجاری برای نیاز هر یک از محلات در کنار محورهای ارتباطی هر محله صورت پذیرفته است .

خدمات آموزشی سطح بالا نظیر دبیرستان پسرانه در محله خولنجان و دبیرستان دخترانه در محله خولنجان و لنج موجود می باشد .