خانه ناصرالدین میرزا که ۳۰ تیر ۱۳۸۴ به شماره ۱۲۲۱۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده، متعلق به ناصرالدین میرزا، فرزند مظفرالدینشاه بوده و جزو معدود خانههای باقیمانده ارزشمند در محدوده ارگ سلطنتی تهران است.خانه ناصرالدین میرزا در سال ۱۲۸۵ قمری به فرمان او، با مساحت چهار هزار و ۵۰۰ متر ساخته شد که امروز فقط ۹۱۸ متر از فضای بیرونی و با حدود ۷۰۰ متر زیربنا از آن عمارت مجلل باقی مانده است. از ویژگیهای بارز خانه ناصرالدین میرزا میتوان به چهارصفه بودن و گنبد کلاهفرنگی آن اشاره کرد. خانه ناصرالدین میرزا یکی از دو بنای گنبدیشکل تهران و با معماری منحصربهفرد کویری در قلب پایتخت است.اثر تاریخی خانه ناصرالدین میرزا درمنطقه ۱۲ شهر تهران واقع است. بنای تاریخی خانه ناصرالدین میرزا به گونه ای است که به جرات می توان آن را تنها خانه تاریخی گنبدی تهران دانست.
ناصرالدین میرزا از شاهزداگان قاجار و فرزند پسر مظفرالدین شاه قاجار بود. بعد از سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه و به دنیا آمدن فرزند وی، بر حسب علاقه و نیز زنده نگه داشتن یاد پدر، نام فرزندش را ناصرالدین گذاشت. هرچند ناصرالدین که بعد پسوند میرزا نیز بدان اضافه شد، هرگز نتوانست به تاج و تخت برسد اما فعالیتهای بسیاری خوبی در فضای حاکم و دربار بیکفایت قاجار انجام داد که البته بخش عمده آنها تحت تاثیر خواهر بالیاقت و ممتازش فخرالدوله بود. در واقع فخرالدوله نگین درخشان دوران حکومت مظفرالدینشاه، احمدشاه و حتی پهلوی اول است و بدیهی است که تاثیر فراوانی بر دیگر اهالی خانواده خصوصا افراد کوچک تر از خود همچون ناصرالدین میرزا داشته است.
ناصرالدین میرزا بنای مورد بحث را بین سالهای ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵ هجری شمسی در بخش شمالی محدوده ارگ سلطنتی و انتهای خیابان اندرون و شرق سر در الماسیه بنا نمود. در واقع بنا به دستور شخص ناصرالدین میرزا ساخته شده و با بررسی در نقشههای قدیمی، هیچ اثری از این بنا نمی توان مشاهده کرد.
در نقشه عبدالغفار و در محل فعلی ساختمان ناصرالدین میرزا نامی از شخص برجسته و بانفوذی مشاهده نمیشود، لیکن شکل کوچه ظاهراً تا کنون بدون تغییر مانده است.
وضعیت فعلی بنا به گونهای است که امکان بررسی بیشتر و احتمالا یافتن کتیبهای که نشان دهنده سال ساخت بنا باشد، وجود ندارد ولی چنانچه مرمت اضطراری و اولیهای روی آن صورت پذیرد؛ بررسی کاملتر، قطعا به تاریخچه دقیق تری دست خواهیم یافت.
این بنا را نمی توان توصیف کرد یکی از نادرترین اشکال معماری مسکونی قاجار با سبک و سیاق متفاوت است و به جرات میتوان گفت چنین سقف و زیر گنبدی در تمام شهر تهران وجود ندارد، چنانچه اگر تنها عکسهای گنبدخانه بنا را ببینیم، تصور مینماییم بنا مربوط به شهرهایی همچون کاشان، اصفهان و یزد میباشد.
پلان کلی عرصه مستطیل شکل است با وسعتی معادل یک هزار متر مربع و ابعادی به طول ۲۱*۴۸ متر ملک در راستای شمال به جنوب است. بخش خدمهنشین در جبهه جنوبی و در کنار ورودی است، فضایی به مساحت ۴۸۰ متر مربع به عنوان حیاط در مرکز و در شمال ملک عمارت اصلی قرار دارد. شکل خاص زمین و یا علاقه مالک که اتفاقاً از مهمترین و فرهنکیترین خانوادههای دربار قاجار میباشد، باعث شده تا فرم کم نظیری از نظر استقرار اجزاء معماری در این محل به یادگار باقی بماند به طوری که شکل خاص قرارگیری دو بخش سازهای همچون شاه نشین و خدمه نشین در مقابل هم بدون هیچ پیوند ساختمانی در حیاط و در عمارت اعیانی، اگر نگوییم بی نظیر اما کم نظیر است. غالب نماهایی که مخصوص سلاطین، رجال و شاهزادگان قاجار ساخته میشود، دارای حیاط مرکزی و فضایی در اطراف است که در این بنا چنین چیزی مشاهده نمیشود.
از دیگر نکات قابل ذکر در این خصوص عدم وجود زیر زمین در ساختمان اصلی است. لیکن تمام افکار و کاربری یک زیر زمین خانه اعیانی از جمله حوضخانه و اتاقهای کوچک و مرتبط و همچنین سقف کوتاه و طاقچه بندیهای خاص، در همکف بنا راعایت گردیده است.
تنها بخشی که در حال حاضر در این بنا به عنوان کمبود سبک معماری مرسوم قاجار و خانه قشر حاکم احساس میشود، حیاط بیرونی و اندرونی است که به نظر میرسد حیاط حاضر به عنوان اندرونی و حیاط بیرونی بنا تخریب شده باشد. البته در نظر اول پلان موجود در بخش سرایداری، حیاط و عمارت اصلی پلانی بسته شده و تکمیل است اما در بدنه شرقی حیاط، بقایای یک سر در ورودی و چند پله وجود دارد که به عنوان فرضیه می توان مطرح نمود که این بخش با گذر از زیر کوچه مجاور در ضلع شرقی به حیاط دیگری متصل بوده است. در واقع این امکان وجود دارد که حیاط بیرونی و ساختمان مورد تصور، بخش اداری و محل کار ناصرالدین میرزا باشد.
پلان ساختمان در راستای شمال به جنوب گسترده شده است و همانگونه که ذکر شد، کلیت آن متشکل از بخش سرایداری در جنوب، عمارت اصلی در شمال و حیاط مرکزی است.
کوچه ناصرالدین میرزا در بخش ورودی، عرضی معادل ۶ متر دارد اما بعد از حدود ۱۵ متر پیش روی به کوچه ای با عرض ۱ متر و ۲۰ می رسیم. ورودی خانه در دیواره غربی کوچه به عبارتی بر روی دیوار شرقی حیاط واقع گردیده است. ورودی تشکیل شده از یک چهار طاقی کوچک که عملکرد مانند هشتی داشته است. این بخش در واقع مفصلی است که با یک چرخش ۹۰ درجهای به حیاط راه مییابد و چنانچه شخصی است در مقابل ورودی قرار گیرد، مطلقاً نمیتواند داخل خانه را ببیند. کنار ورودی حیاط و در سمت غرب آن بخش سرایداری است. این فضا شامل یک ایوان رو به شمال با ۶ ستون مدور و سر ستونهای گچی تزئین شده و پایه ستونهای سنگی مربع شکل به ارتفاع ۶۰ سانتی متر میباشد.
عرض ایوان ۱۰۰ سانتی متر و پنج در دو لنگه چوبی با پنجرههای مستطیل شکل در آن وجود دارد. درها به ترتیب از غرب مربوط به یک آشپزخانه کوچک و دو اتاق میباشد. بدنه ایوان، پیشانی و ستونها همگی دارای روکش گچ و حدفاصل کف ایوان با کف حیاط آجری است در این محدوده آجری ۳ پنجره کم ارتفاع وجود دارد. پنجره وسط یک مستطیل به طول ۱۵۰سانتی متر و ارتفاع ۷۰ سانتی متر دارد ضلع بالای پنجره یک قوس بیضی خوابیده است. این پنجره به حمامی که در زیر وجود دارد، مرتبط است. دوپنجره کناری هم ارتفاع و هم شکل پنجره وسط بوده و تنها طول آنها ۱۰۰ سانتی متر است و به اطاق های کناری زیر زمین متصل است.
دو گوشواره جانبی که هر دو با زاویهای ۴۵ درجه توسط یک ستون مدور آجری که تا لبه بام امتداد دارد، به ایوان متصل است. گوشواره غربی در واقع ورودی ایوان از حیاط است که با ۷ پله، حیاط را به ایوان متصل می سازد. قوس ورودی از محل پله ها، نیم دایره و کل این بخش که به صورت یک لچکی است، سقفی با پوششی مانند فیل پوش گنبدهای سنتی دارد.
اطاق های سرایداری بسیار ساده و مربع شکل است و عمقی حدود ۵ متر دارند. فضای زیر زمین با توجه به گذشت زمان دچار تغییرت فراوانی شده و به شکل که تشخیص محل قرار گیری اصلی توالتها و حمام بسیار مشکل است.
سقف بخش سرایداری کاملاً تخت و با استفاده از تیر چوبی و طاق ضربی اجرا شده است.
حیاط به عنوان یک عنصر رابط، فاصلهای منطقی بین ساختمان خدمه و عمارت اصلی ایجاد نموده است. بدنه داخلی حیاط در اصل دیواری است به ارتفاع ۶ متر با کرسی چینی آچری و از ارهای به ارتفاع ۹۰ سانتی متر از آجر که به فواصل ۵ تا ۶ متر یک ستون آجری با سر ستون آجری تزئینی به عنوان پایه با ۱۰ سانتی متر بیرون زدگی قرار گرفته است.
حد فاصل لبه دیوار که رتفاعی حدود ۴۰ سانتی متر و تزئینات آجری بی نظیری دارد، تا از اره و بین پایههای آجری با رویههای کاهگل و در نهایت گچ پوشانده شده است، در طول حیاط این ترکیب موصوف، به طور متناوب در دیوار شرقی و غربی حیاط تکرار شده و هیچ نقطهای در حیاط بدون طرح و نظر رها نگردیده است.
منابع:
بزنیم بیرون
خبرگزاری ایسنا
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.