وجه تسمیه اشکذر
در تاریخ جدید یزد آمده است که بنای اشکذر به دست اشکین زال (اشک بن زال) که از ملوک الطوایف زمان اشکانیان بوده ، بنیانگذاری شده است که اهالی نیز این موضوع را تایید می کنند و لذا پیشوند « اشک» دقبقا به همین علت می باشد در مورد پسوند « ذر» به دلیل نبودن منبع تاریخی اطلاع دقیقی در دست نیست ، ولی به گفته ی اهالی اشک بن زال زنی داشته به نام « آذر» که به گفته ی آنها پسوند « ذر» مخفف همان نام آذر در لهجه ی بومب بوده است.نویسندگان کتب تاربخی ، بنای اولیه ی شهر اشکذر را از زمان اشکانیان می دانند . احمد بن حسن بن علی کاتب یزدی ، مولف کتاب تاریخ جدید یزد می نویسد : « در زمان اشکانیان ، اشک بن زال (اشکین زال) که از ملوک الطوایف بود ، اشکذر را او ساخت » با این توضیح ، اشکذر در زمان اشکانیان به وجود آمده است و قدمت آن به حدود ۲۰۰۰ هزار سال می رسد. عده ای اشکذر را خیلی قدیمی ترمی دانستند و معتقدند که بنای اولیه ی اشکذر به علت حمله ی شنهای روان در زیر خاک مدفون گشته است . بنای موجود اشکذر ، با احداث قنات کویر به دست اشک بن زال که منشا آن در نزدیکی صفاییه کنونی در یزد است ، آغاز و شروع به رشد نموده است و مردم در کمال خوشی و آبادانی به کشاورزی می پرداخته اند . این قنات از زمان احداث حدود ۱۲۰ قفیز آب داشته و اراضی بسیاری را به زیر کشت می برده است.
آب و هوای اشکذر
این منطقه فاقد کوهستان و در نتیجه دارای آب و هوای صحرایی با طوفان های توام با شن و ماسه می باشد . تپه های هلالی شکل که یکی از پدیده های فرسایش بادی است در تمام مناطق مشاهده می گردد به همین علت از زمان های بسیار قدیم برای مصون بودن روستاها از طوفان های کویری ، خانه ها و اماکن اصلی ده به صورت متمرکز و مزارع و باغات ، مساکن را محاصره کرده اند .
ویژگیهای طبیعی
شهرستان اشکذر شبیه مثلثی است که یک رأس آن متوجه جنوب است و در ضلع شمالی آن شهرستان اردکان، در ضلع شرقی آن بخش مرکزی و در ضلع غربی آن نیز بخش خضرآباد همین شهرستان قرار گرفته است و با مساحت ۴۵ کیلومتر مربع در ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان یزد قرار گرفته است و جمعاً ۱۳۴ آبادی در خود جای داده است ؛ شهرستان اشکذر در دشت یزد – اردکان واقع شده است . در سراسر این دشت برخانهای (تپه‌های شنی هلالی شکل) متعدد که حاصل فرسایش بادی است، به چشم می‌خورد. گفته می‌شود که منشأ این شنهای روان ناحیة ندوشن و باتلاق گاوخونی است. به‌طور کلی این ناحیه دارای ویژگیهای آب و هوای صحرایی است. میانگین حداکثر و حداقل دما طی یک دورة کوتاه مدت ۶ ساله (۱۳۵۷-۱۳۶۳ش) به ترتیب حدود ۲۸ و ۱۰ درجة سانتی‌گراد برآورد شده است. میانگین بارش سالانه طی همان سالها ۶۸ میلی‌متر بوده است. شهر اشکذر فاقد رودخانة دائمی است و تنها، رودخانة رحمت‌آباد که از ارتفاعات خونزا در شمال باختر یزد سرچشمه می‌گیرد، در فصل بارندگی دارای جریان آب است .
بروز طوفانهای شن و ماسه و فرسایش بادی حاصل از آن از ویژگیهای این ناحیه است که همراه دیگر عوامل نامساعد طبیعی از جمله کمی ریزشهای جوی و کاهش تدریجی منابع آب زیرزمینی، موجب فقدان پوشش گیاهی شده است. در این دشت جانورانی مانند آهو، روباه، خرگوش و گونه‌هایی از پرندگان مانند کبوتر و تیهو وجود دارند.
شهرستان اشکذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر از بخشهای یازده‌گانة شهرستان یزد به‌شمار می‌رفته، و ۲۲۴۵۲نفر را در خود جای می‌داده است. با تغییراتی در حدود سیاسی – اداری کشور، اشکذر هم‌اکنون به عنوان یک شهرستان در استان یزد است و از ۱۳۴ آبادی آن، ۲۶ آبادی دارای سکنه و ۱۰۸ آبادی خالی از سکنه شده که خود گویای افزایش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ است . بر مبنای آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن،۲۹۱۷۷نفر ( ۶۲۷۷خانوار) در این بخش سکنی دارند که۱۵۴۰۱تن از آنان مرد و ۱۳۷۷۶تن زن بوده‌اند. بدین‌سان در مقابل هر ۱۰۰ زن، ۱۱۱ مرد در این بخش وجود داشته است .
ویژگیهای اقتصادی
فعالیت اقتصادی ساکنان اشکذر و دهستان رستاق ، در رشتة کشاورزی، صنایع‌دستی، پیشه‌وری و کارگری است. با وجود مشکلات دسترسی به منابع، کشاورزی مهم‌ترین فعالیت مردم ناحیه به‌شمار می‌رود. درگذشته بیش از ۵۰ قنات، آب موردنیاز کشت را فراهم می‌کرده‌اند که در ایجاد و توسعة ی روستاها نقش مهمی داشته‌اند. با حفر چاههای عمیق و نیمه‌عمیق متعدد و بهره‌برداری بی‌رویه از آنها و همچنین کمی بارش، به‌تدریج بسیاری از قنات ها خشک و بدون استفاده مانده‌اند. آمار موجود نشان می‌دهد که در ۱۳۵۸ش، از ۲۲ قنات موجود دربخش اشکذر همگی خشک بوده‌اند، در عوض در همان سال از ۳۷ چاه عمیق و ۲۹ چاه نیمه‌عمیق در این نواحی بهره‌برداری می‌شده است. خشک شدن قناتها، خود عاملی برای مهاجرت روستاییان به شهرها بوده است. این مهاجران اغلب در شهرهای قم، تهران، سبزوار و مشهد سکنی گزیده‌اند. عده‌ای نیز در جست و جوی کار به کشورهای حاشیة ی خلیج‌فارس رفته‌اند.
در اشکذر از دیرباز برای اندازه‌گیری آب از واحدی محلی به نام جرّه یا جرعه – معادل ۱۲ دقیقه آب – و برای اندازه‌گیری زمین از مقیاسی به‌نام قفیز استفاده می‌شده است.
فرآورده‌های کشاورزی اشکذر به‌طور عمده عبارتند از گندم و جو، نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، حبوبات و پیاز که در کنار آنها نباتات جالیزی، انار، پسته، گوجه‌فرنگی و سیب درختی نیز به عمل می‌آید و اخیراً به علت مساعد بودن زمین، تولید پسته رو به افزایش گذاشته است. چرخاب یکی از نواحی مساعد کشاورزی بخش اشکذر به‌شمار می‌آید که به‌سبب برخورداری از آب فراوان و خاک حاصل‌خیز در تولید محصولات کشاورزی و جالیزی اهمیت دارد. به‌طور کلی برخی از فرآورده‌های کشاورزی بخش اشکذر به نواحی دیگر استان و نیز سایر استانها صادر می‌شود . در سالهای اخیر، دولت برای تثبیت شنهای روان در این منطقه اقدام به کشت نهال های ویژه ی نواحی کویری مانند تاغ و گز و اسکنبیل کرده است و این خود افزون بر جلوگیری از فرسایش بادی و محافظت از روستاها، در مساعد نمودن نسبی آب و هوای منطقه مؤثر بوده است.
پرورش دام و طیور در کنار زراعت از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم این نواحی است.
ویژگیهای طبیعی این بخش نیز سبب توسعة صنایع‌دستی، به‌ویژه قالی‌بافی به عنوان کمک درآمد خانوارهای ساکن دهستان رستاق است، به گونه‌ای که کارگاههای نساجی قدیمی (شَعْربافی) به‌تدریج به کارگاههای صنعتی بدل شده است. هم‌اکنون، از کارگاههای متعدد قالی‌بافی،گلیم‌بافی،ریسندگی‌و بافندگی‌الیاف‌و تولیدپارچه‌بهره‌برداری می‌شود. علاوه بر صنایع نساجی، کارگاههای رنگ‌سازی، فیلترسازی، اتاق و تانکرسازی، موزائیک‌سازی، آجر پزی، سنگ‌بری، مواد پلاستیکی و کفش‌دوزی نیز در این بخش فعالیت دارند. از دیگر تولیدات مهم اشکذر، آجر است که در کارخانه‌ای واقع در سرچشمه تولید می‌شود؛ همچنین از معدن سنگ گچ واقع در نزدیکی روستای عصرآباد به نحو مطلوبی بهره‌برداری می‌شود .
ویژگیهای فرهنگی
مجموعه‌ای از شرایط طبیعی، اقتصادی و فرهنگی موجب علاقه‌مندی ساکنان اشکذر به تحصیل علم بوده است؛ به‌گونه‌ای که هم‌اکنون۷۵ دبستان، ۲۷ مدرسة راهنمایی، ۱۰ دبیرستان و یک مدرسة فنی و حرفه‌ای در آنجا وجود دارد. عده‌ای نیز برای فراگیری علوم اسلامی راهی مدارس علوم دینی دیگر نواحی به‌ویژه شهر قم می‌شوند .
ساکنان اشکذر، به‌طور عمده مسلمان و شیعه هستند . علاوه بر اماکن متعدد مذهبی مسلمانان، یک آتشکده به‌نام «درب مهر»، متعلق به زرتشتیان، در روستای الله‌آباد دایر است.
آثار باستانی
۱)اسفنجریه ی اشکذر (اسفنجرد)
۲)مسجد جامع اشکذر (مربوط به دوره ی صفوی)
۳)آسیاب آبی اشکذر (مربوط به قرن هشتم ه.ق)
۴)مسجد حاجی رجبعلی اشکذر
۵)قلعه ی قدیمی اشکذر
۶)مسجد ریگ رضوانشهر
۷)باغ وزیر حجت آباد
۸)بادگیر عصرآباد
۹)گنبد تاج در روستای ابراهیم‌آباد
۱۰)قلعه و خندقی در روستای عزآباد ۱۱)خانقاه و آرامگاه سلطان محمودشاه
۱۲)امامزاده سیدحسین در روستای بندرآباد ۱۳)ویرانه‌های شهر کهنه در مجومرد
درباره ی شهر تاریخی اشکذر
این شهر مرکز بخش اشکذر در ۲۲ کیلومتری شمال یزد و در ۸ کیلومتری باختر جادة یزداردکان واقع شده است. طول جغرافیایی آن ۵۴ و ۱۳ و عرض جغرافیایی آن ۳۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۷۵متر است .
برخی منابع تاریخی یزد، زمان برپایی اشکذر را به دورة ملوک الطوایف‌ِ پارتی و به اشک، پسر زال نسبت داده‌اند . بعید نیست که این نسبت به سبب شباهت اسمی بوده باشد . ولی به‌طور قطع، اشکذر در دورة اسلامی در ابتدای سدة ۸ق وجود داشته است، چه بناهایی متعدد مربوط به آن دوره در این شهر برپا بوده است. نخستین آنها خانقاهی بوده که شیخی صاحب کرامت، به‌نام شیخ تقی‌الدین دادا آن را ساخته بوده است. دیگری خانقاهی است منسوب به امیر رکن‌الدین محمد قاضی (د ۷۳۲ق) از اعیان یزد. در این مکانها نیازمندان اطعام می‌شده‌اند. بسیاری از املاک و قناتهای اشکذر نیز به‌صورت وقف اداره می‌شده، و عایدات حاصل از آنها به مصرف درماندگان و نیازمندان می‌رسیده است .
اشکذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر قصبة مرکز بخش اشکذرِ شهرستان یزد به‌شمار می‌آمده، و ۲۹۴۳نفر جمعیت داشته است . در نخستین سرشماری عمومی جمعیت کشور در ۱۳۳۵ش، جمعیت شهر اشکذر ۲۲۲۰برآورد شده است . سرشماری های مربوط به سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ش جمعیت شهر را به ترتیب ۱۷۷۶و ۹۶۳۷نفر گزارش کرده‌اند و آخرین سرشماری جمعیت در ۱۳۷۰ش، گویای جمعیتی معادل با ۱۰۵۵۸نفر (۲۲۳۶خانوار) در شهر اشکذر است. بدین‌سان درصد رشد جمعیت بین سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ش، ۱/۵% و بین سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۰ش ۹/۲% بوده است. جمعیت فعلی شهر در مساحتی بالغ بر ۱/۱۸ کیلومتر مربع به سر می‌برند. آمار موجود نشان می‌دهد که در میان افراد ۶ ساله و بالاتر ساکن در اشکذر ۴/۶۷% با سواد بوده‌اند که این نسبت در بین مردان ۶/۷۴% و در بین زنان ۳/۵۹% بوده است.
ساکنان شهر در گروههای عمدة زیر دارای فعالیت اقتصادی هستند: ۸/۱۷% در کشاورزی و دامپروری و ۹/۲۳% در صنعت، ۸/۲۳% در ساختمان و بقیه در سایر گروههای عمده اشتغال داشته‌اند. در کنار فعالیتهای عمدة اقتصادی، صنایع‌دستی از قبیل فرش‌بافی، زیلو بافی، پارچه‌بافی و یک کارخانة جوراب‌بافی در این شهر دایر است .
براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرستان یزد از خانوارهای معمولی ساکن این شهر، ۶/۹۷% از برق و ۷/۹۶% از آب لوله‌کشی و ۷% از تلفن در محل سکونت خود استفاده می‌کنند. آب آشامیدنی ۸/۹۷% از خانوارهای شهر از مخزن عمومی تأمین می‌شود. سوخت عمدة مصرفی برای پخت و پز در ۸/۸۸% از خانوارهای معمولی ساکن، گاز و در ۳/۷% نفت سفید بوده است. سوخت عمدة مصرفی برای ایجاد گرما در محل زندگی ۵/۹۵% از خانوارها نیز نفت سفید بوده است.
آثار کهن برجای مانده در اشکذر از این قرار است: یک آسیاب کهن که سقف آن گنبدی شکل است و برای ساخت آن از آجر استفاده شده، و سقف‌بندی و آجرکاری و نقشهای‌هندسی آن‌درخور توجه‌است؛ مسجد جامع اشکذر که مربوط به سدة ۹ق است؛ ویرانه‌های اسفنجرد و یک قلعة کهن که گفته می‌شود قدمت آن به هزار سال پیش می‌رسد.
نظر کاربران :
لطفاصفحه خود را به روز کنید، شهر اشکذر در مرکز شهرستان اشکذر واقع شده است و لزومی به نوشتن (صدوق) در مقابل آن نمی باشد.