آجرکاری

هنر چیدن آجر با استفاده از نقوش هندسی به منظور عرضه نماهای تزیینی متناسب و گریز از یکنواختی در نما را، آجر کاری می نامند.
در معماری ایرانی، آجر تنها پرکنندهٔ جرزها و پوشانندهٔ احجام و جداکنندهٔ آنها از یکدیگر نیست. بلکه بعنوان یک عنصر کامل در معماری ایران بکار رفته است.
اولین شیوهٔ تهیه خشت مربوط به سال‌های پیش از هزارهٔ ششم ق.م است. از آثار مشهور تپه حسنلو را می‌توان نام برد که از خشت خام بطور وسیع استفاده شده است. بکارگیری آجر در شوش و تپه سیلک کاشان نیز نشان‌دهنده استفاده از این عنصر در زمان خود است. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی برمی‌خوریم که بعنوان کتیبه به دیوار نصب شده‌اند. ساکنان سرزمین ایران نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد بکار گرفتن فن آجر داشته‌اند.
[معبد چغازنبیل]
آجر به تنهایی یک قالب شکل‌دهنده است. و در حدّ یک وسیلهٔ مجرد، هر دانه‌اش به کار گرفته می‌شود.
آجر بعنوان یک عنصر تزئینی، کارآیی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل‌دهنده یک معماری بیامیزد و یا به‌‌شکل یک عنصر مجرد تزئینی جلوه‌گری کند.
[آجرکاری آرامگاه چَپَلی اُوغلی- اَبهَر]
از آجر در پوشش گنبد، مثل گنبد نظام‌الملک و تاج‌الملک؛ در گوشواره یا طاق روی گوشه مثل تالار مربع مسجد جامع اردستان، مقرنس مثل برج طغرل و گنبدعلی استفاده می‌شود.
از دیگر موارد تزئینات آجری در دوران شکوفایی آن، نماسازی و بکارگیری انواع ترکیبات این عنصر در چارچوب و قالب یک هندسه بسیار ساده اما غنی می‌باشد. از نمونه‌های برجسته آن برج‌های خرقان در نزدیکی قزوین و برج شبلی در دماوند است.
کاربرد آجر در معماری دوران بعد از اسلام فرصت خلق زیبایی‌ها را در بناهای کم حجم و متوسط فراهم ساخت. چنان‌که تعدادی از شاهکارهای معماری به جای مانده از دوران بعد از اسلام ایران این امکان را فراهم ساخت تا در محل‌های دورافتاده و مسیر بیابان‌ەا که دسترسی به سنگ ممکن نبود و چوب نیز در دسترس نبود، تنها با برپا ساختن یک کوره آجرپزی، بناهایی با حجم‌های بسیار بزرگ بنا گردد، سدها و پل‌های مختلف در دورافتاده‌ترین محل‌ها ساخته شود و شهرهایی بزرگ چون نیشابور، جرجان و … پا بگیرند.
[آجرکاری امام‌زاده محمد محروق- نیشابور, آجرکاری گنبد سُلطانیه- اَبهَر] [آجرکاری امام‌زاده محمد محروق- نیشابور, آجرکاری گنبد سُلطانیه- اَبهَر]
از نظر فنی، ضریب انقباض و انبساط آجر در برابر گرما و سرما بگونه‌ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می‌کند در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است. آجر خوب آجری است توپر و مقاوم در برابر فشار، نشت و یخبندان.
شکل عمومی آجرهایی که در طی دوران‌های مختلف بعد از اسلام در بناها بکار گرفته شده، عبارت است از چهارگوش یا مربع در اندازه‌هی متنوع در دورهٔ ایلخانی آجرها از جهت رنگ متوع بودند. و رنگ‌های زرد کمرنگ، زرد گل اخرایی، زرد مایل به قرمز، قرمز تیره و خاکی در آنها دیده می‌شود. آجر مستطیل در پیش از اسلام رواج کامل داشت اما بعد از اسلام بیشتر آجرها مربع بودند.
هنر چیدن آجرها را در بناها به‌منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شکل و هیئت کلی بنا آجرکاری می‌نامند. آثار گونه‌گون معماری به جای ماده از دوران‌های مختلف بعد از اسلام ایران شاهد نمونه‌های پرارزش از هنر استادکاران ایرانی در آفرینش سطحه‌های آجری در زیباترین طرح‌ها و تناسب‌های زیبا و موزون است. معماران و بنایان هنرآ‌فرین ایرانی به گواهی آثار برجای مانده از سده چهارم هجری به بعد، در زمینه آجرکاری شیوه‌های گوناگونی را آزموده‌اند که در چند گروه تقسیم می‌شود: رگ‌چینی – گل‌اندازی – گره‌سازی – آجرکاری رنگی – آجرکاری خفته و رفته – خوون چینی – آجرکاری با آجرهای ترئینی نقش‌‌‌دار.
آجرکاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد و ایجاد طرح‌ها و نقش‌های مختلف در سطحی صاف را با نام ‘رگ‌چین’ نام برده‌اند.
در گل‌اندازی، در موقع رگ‌چین‌ کردن آن‌را چنان می‌چینند که از ترکیب آنها گل‌های مختلف بدست آید.
[آجرکاری امام‌زاده اسماعیل – اَبهَر]
گره‌سازی از شیوه‌های بسیار ظریف و پرکار آجرکاری تزئینی است که به کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه‌داری شده در اندازه‌‌های گوناگون انجام می‌پذیرد. طرح‌های گره در مایه نقش‌های ساده مثل مثلث، مستطیل، مربع، لوزی، ذورنقه و ترکیب آنها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی‌ها، ستاره شکل‌ها و غیره می‌باشد. نمونه‌های خوبی از این شیوه از دورهٔ سامانیان و آل‌بویه به بعد در آثار معماری ایران دیده می‌شود مانند:، تزئینات گره مسجد جامع ورامین از دوران ایلخانی، کارهای جالب مجسد گوهرشاد و مدرسه خرگرد از دورهٔ تیموری و … .
در آجرکاری رنگی، با آجرهایی با رنگ‌های مختلف و به شیوه مسطح، طرح‌های گوناگون ایجاد می‌کنند. از این شیوه نمونه‌هایی در شاهچراغ (شیراز)، مسجد وکیل شیراز، سید علاءالدین حسین (شیراز) دیده می‌شود. در این شیوه تنوع نقش بسیار است و امکان نام بردن آنها نیز وجود ندارد.
آجرکاری خفته و رفته روشی است که آجرچینی از مایه صاف و مسطح خارج گردیده و با قرار دادن آجرها در سطح‌های مختلف به صورت برجسته و فرورفته طرح‌هایی ایجاد می‌کنند که با ایجاد سایه روشن جلوه خاصی به بنا بخشیده می‌شود. از این شیوه با عنوان ‘هشت و گیر’ نیز یاد می‌شود. در خوون‌چینی، گونه خاصی از آجرکاری در مایه خفته و رفته و گره‌چینی بکار برده می‌شود که در شوشتر و دزفول رواج فراوان داشته است.
کار تزئین نمای بنا با آجرهای نقش‌دار برجسته ‘مهری’ از دوران ایلخانی سابقه دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل، لوزی، چلیپا و دیگر گونه‌ها با نقش‌های مختلف برجسته همراه با قطعه‌هایی چون: لچکی قوس‌ها، حاشیه‌ها، رخ بام‌ها و زیرخورشیدی‌ها، روی جرزها، میان دو طبقه بنا و … دارای آجرهای مهری هستند از جلوه‌ای زیبا برخوردارند. این شیوه در دوران قاجار در شهرهای یزد، کاشان، شیراز، تهران رواج فراوان یافت.