در نزدیکی روستای زنگی آباد در استان فارس در شهرستان مرودشت، محوطه‌ای باستانی مملو از آثار تاریخی وجود دارد که با نام محوطه نقش رستم شناخته می‌شود. در میانه این محوطه مکعب سنگی عجیبی قرار گرفته که برای سال‌ها ناشناخته مانده بود. این مکعب چهارده‌متری که به مکعب باستانی ایران یا کعبه زرتشت معروف است، رازهایی از گذشتگان در دل خود جا داده که سال‌هاست باستان‌شناسان برای کشف آنها تلاش می‌کنند.
برخی از مورخان این مکعب را محل نگهداری اوستا و دیگر کتب مقدس زرتشتیان می‌دانند. آتشکده یا آرامگاه شاهان ممکن است از دیگر کاربری‌های این بنا بوده باشد؛ اما به‌تازگی محققان شواهدی دال بر اینکه این بنا یک رصدخانه باستانی بوده را کشف کرده اند.
طی سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ تحقیق روی این بنا شروع شد و باستان‌شناسان این مکعب را که تنها دو سوم آن مشخص بود، از زیر خاک بیرون کشیدند. طی این حفاری کتیبه‌های بسیاری نمایان شدند که معروف‌ترین آنها کتیبه شاپور است.
فهرست
متن کتیبه شاپور در کعبه زرتشت
متن کتیبه شاپور یا سنگ نوشته شاپور یکم بر دیوار این مکعب شامل مقدمه، متن اصلی و خاتمه سنگ نوشته است. معرفی شاپور یکم و ذکر نسب او در مقدمه کتیبه آمده است. متن اصلی شامل پنج بخش است که در آن به معرفی استان‌های کشور، شرح نخستین لشکرکشی شاپور علیه گردیانوس سوم، دومین و سومین لشکرکشی شاپور تا به اسارت درآمدن والریانوس و ذکر سرزمین‌هایی که به تصرف ایران درآمده بود و در نهایت معرفی آتشکده‌هایی که شاپور در جای‌جای ایران ساخته، پرداخته است. در خاتمه سنگ نوشته به این نکته که شاپور این سرزمین‌ها را به یاری ایزدان به‌دست آورده اشاره کرده است.
علت نامگذاری کعبه زرتشت
درباره اینکه در زمان هخامنشیان به کعبه زرتشت چه می‌گفتند، اطلاعی در دست نیست. اما از روی کتیبه جبهه شرقی بنا که متعلق به دوره ساسانی است. روشن می‌شود که در آن دوره به آن بن‌خانک می‌گفتند.در قرن چهاردهم میلادی که موجی از شناسایی و نامگذاری ویرانه‌های ایران قدیم آغاز شد. همانند دیگر موارد که برای نامگذاری ویرانه‌ها از شخصیت‌های قرآنی و شاهنامه‌ای استفاده می‌کردند. اینجا را نیز به زرتشت نسبت دادند و نامش را کعبه زرتشت گذاشتند. هرچند واضح است که هیچ‌گاه اینجا زیارتگاه زرتشتیان نبوده است. نامی هم که محلی‌ها به آن می‌دادند کرنای‌خانه یا نقاره‌خانه بود. همچنین باید گفت که هیچ آثاری از ساز و آلات موسیقی از آن به دست نیامده است.
از آنجایی که بخشی از داخل این بنا با دود پوشیده شده، اروپاییان آن را مکانی برای پرستش آتش معرفی کرده‌اند. از آنجایی که به‌اشتباه زرتشتیان را آتش‌پرست می‌دانستند و محل عبادت مسلمانان نیز ساختار مکبی و نسبتا مشابهی دارد. این بنا را کعبه زرتشت نامیده‌اند. البته از دیدگاه اروپاییان سنگ‌های سیاهی که در زمینه سفید این بنا قرار دارد یادآور حجرالاسود در کعبه مسلمانان است و همین موضوع نیز در کعبه زرتشت دانستن این بنا تاثیرگذار بوده است.
از دیدگاه دانشنامه ایرانیکا، کعبه زرتشت از قرن چهاردهم میلادی این نام را به‌خود گرفته است؛ یعنی پس از حمله ی اعراب به ایران اعراب این مکان را کعبه نامیدند. اما باید توجه داشت که این محل مقبره زرتشت نیست.
درون این بنای چهارگوشه کلمه کعبه به‌چشم می‌خورد و در کتاب‌های زرتشت آمده است که زاراتشترا (زرتشت) در این محل نیایش می‌کرده است. ابن بلخی محوطه نقش رستم و کوه آن را “کوه‌نبشت” نامگذاری کرده است و دلیل وی برای انتخاب این نام استدلالش برای نگهداری کتاب اوستا در این محل بوده است.
معماری بنا
کارشناسان تقریبا با اطمینان معتقد هستند که کعبه زرتشت حدود ۵۲۰ سال قبل از میلاد یعنی تقریبا هم‌زمان با شروع ساخت تخت جمشید، بنا شده است. این را شباهت معماری سازه و طرز چفت و بست سنگ‌ها نشان می‌دهد. کعبه زرتشت ساختاری مکعب مستطیلی دارد. فقط یک ورودی برای آن در نظر گرفته شده است که پله‌های ورودی آن نیز از جنس سنگ هستند. در ساخت این بنا از سنگ آهک سفید مرمرنما استفاده شده است. در دیواره‌های آن نیز شاهد طاقچه‌های دندانه‌داری از جنس سنگ سیاه هستیم.
گفته می‌شود این سنگ‌ها از کوه سیوند در مکانی بین نعل‌شکن تا نقش رستم آورده شده است. این سنگ‌ها به‌صورت مستطیلی تراش خورده‌اند و در ساخت بنا نیز از ملاط استفاده نشده و سنگ‌ها روی یکدیگر قرار دارند. اما در بخش‌هایی نظیر سقف کعبه زرتشت از روش دُم چلچله‌ای برای اتصال سنگ‌ها به‌یکدیگر استفاده کرده‌اند.
مصالح بکار رفته
اندازه سنگ‌های استفاده شده در این بنا بین ۲.۹۰ در ۲.۱۰ در ۰.۴۸ متر تا ۱.۱۰ در ۱.۰۸ در ۰.۵۶ متر متغیر است اما در دیوار غربی آن شاهد سنگی به‌بزرگی بیش از ۴.۴۰ متر هستیم. سقف کعبه زرتشت توسط چهار تکه سنگ مستطیلی شکل پوشیده شده که هرکدام از آنها ۷.۳۰ متر طول دارند و شیوه اتصالشان نیز دُم چلچله‌ای است. با وجود اینکه برای روی هم قرار دادن سنگ‌ها در این بنا از شیوه هم‌ترازسازی استفاده شده، ولی در ردیف‌بندی سنگ‌ها شاهد نظم دقیقی نیستیم و در بخشی از این بنا ۲۰ ردیف سنگ قرار دارد و در بخشی دیگر ۲۲ سنگ قرار گرفته است تا به سقف برسد. سعی شده بخش‌های ایراددار سنگ‌ها نیز با وصله‌های ظریف پر شوند و در حال حاضر نیز برخی از این وصله‌ها باقی مانده‌اند.
همان طور که گفته شد بنای مذکوراز سنگ آهک مرمر مانند ساخته شده است و همین موضوع باعث می‌شد که کعبه زرتشت تک‌رنگ باشد. معماران بنا برای از بین بردن این تک‌رنگی از سنگ‌های سیاه و خاکستری در طاقچه‌های دولبه بیرونی استفاده کرده‌اند تا ترکیب رنگی را در این بنا شاهد باشیم. در هر چهار طرف از این بنا نیز چهار گودی وجود دارد که در واقع پنجره‌هایی کور برای ساختمان است و ظاهر بهتری به بنا بخشیده است. بقایایی از در زندان سلیمان پاسارگاد به دست آمده است که معماری مشابه کعبه زرتشت دارد و دارای نقش گل و گیاه است؛ بنابراین می‌توان حدس زد که در ورودی کعبه زرتشت احتمالاً چنین نقش و نگاری داشته است.
با حساب تورفتگی‌های کور پنجره‌مانند و در سنگی سنگین می‌توان تصور کرد که در حالت عادی به درون کعبه زرتشت هیچ نوری نمی‌تابیده است.
ورودی بنا
ورودی بنا در دیواره شمالی دارای ۳۰ پله است که درازی هرکدام ۲ متر است. بخش بالایی این پله‌ها تنها ورودی کعبه زرتشت است. بر اساس آثاری که در بخش زیرین این قسمت باقی مانده، می‌توان دریافت که دری سنگین در این مکان وجود داشته که چرخش آن آثاری را در بخش زیرینش باقی گذاشته است. بر این اساس بنای مذکور محفظه‌ای بسته بوده است. با گذر از این در وارد اتاقی چهارگوش می‌شوید که ابعادی در حدود ۳.۷۴ در ۳.۷۲ متر دارد و ارتفاعش نیز ۵.۵ متر است. بنای اصلی روی سه سکو واقع شده که فاصله سکوی نخست با سطح زمین ۲۷ سانتی‌متر است. با احتساب این سکو‌ها بنای مذکور ارتفاعی در حدود ۱۴.۱۲ متر دارد.
گفتنی است که تا سال ۱۳۱۵ تنها دو سوم از این بنا قابل‌مشاهده بود و یک سوم بعدی زیر خاک دفن شده بود. در جریان اکتشافات بخش پایینی نیز از خاک بیرون آمد و مورخان به کتیبه‌های موجود در این بنا دست یافتند. در حال حاضر بخشی که در گذشته مدفون بوده به‌طور کامل قابل‌مشاهده است و زمین‌های اطراف همچنان چند متر بالاتر از سطح اصلی بنا است.
به‌کار بردن سنگ‌های سیاه در زمینه سفید، بست‌های دُم چلچله‌ای، درب ورودی و چیدن سنگ‌ها بدون ملاط، همگی نشان از دوران هخامنشی دارد. در معماری‌های پاسارگاد نیز شاهد موارد این‌چنینی هستیم.
ساختمان مشابه
کعبه زرتشت در عین برخورداری از معماری منحصربه‌فرد، نمونه‌های موردی مشابهی در دیگر نقاط فارس دارد. از جمله بنایی در پاسارگاد که به زندان سلیمان و آرامگاه کمبوجیه نیز شناخته می‌شود . پیش از کعبه زرتشت یعنی هم‌زمان با ساخت کاخ‌های پاسارگاد (حدود ۵۴۰ ق.م) ساخته شد. دری همانند در اتاقک کعبه زرتشت در جلوی آرامگاه اردشیر سوم در تخت جمشید نیز کشف شده است که نشان می‌دهد روبه‌روی آرامگاه‌های شاهان در تخت جمشید نیز احتمالا چنین سازه‌ای وجود داشته است. مورد دیگر را می‌توان برج نورآباد در حدفاصل کازرون و فهلیان دانست که با نام آتشکده میل‌اژدها نیز شناخته می‌شود. قدمت این برج به دوره اشکانی می‌رسد.
کاربری کعبه زرتشت
با وجود تحقیقات بسیاری که تاکنون روی کعبه زرتشت انجام شده است، فعلا اطلاعات دقیقی در خصوص کاربرد این بنا ارائه نشده است. از دیدگاه برخی افراد این مکان محل نگهداری مومیایی پادشاهان تا زمان ساخت مقبره اصلی آنها بوده است و برخی دیگر نیز آن را مکانی برای نگهداری اسناد و پرچم‌های سلطنتی می‌دانند.
شباهت کعبه با کعبه زرتشت
شواهدی که باستان‌شناسان در هنگام کاوش این بنا به دست آوردند نشان از شباهت عجیب کعبه با مکعب باستانی ایران دارد. تا جایی که برخی معتقدند حتی ساخت کعبه توسط ایرانیان انجام شده است. شباهت‌های بسیاری در بنای این مکعب باستانی ایرانی و کعبه قابل مشاهده است. بین مراسم و آئین حج زرتشتیان با حج مسلمانان نیز شباهت‌های بسیاری دیده می‌شود. زرتشتیان چشمه‌ای مقدس همانند چشمه زمزم داشته‌اند و همین‌طور مراسم سنگ زدن بر شیطان همانند مراسم سنگ زدن بر اهریمن در مراسم حج زرتشتیان است.
قدمت کعبه زرتشت
بر اساس نوع ساخت بنا و چفت و بند شدن سنگ‌های بنا در کنار هم که به‌صورت مستطیلی برش خورده‌اند. کارشناسان به این باور رسیدند که قدمت این بنا به ۵۲۰ سال قبل از میلاد مسیح و تقریبا هم‌زمان با تخت‌جمشید بنا شده است.
نحوه دسترسی
آدرس: استان فارس، شهر مرودشت، مجاور روستای زنگی‌آباد، محوطه تاریخی نقش رستم
کعبه زرتشت در استان فارس واقع شده و گردشگران می‌‌توانند در یک روز از این مکان و تخت جمشید بازدید کنند. زیرا فاصله کمی با یکدیگر دارند. دسترسی به این محل از طریق جاده شیراز به اصفهان میسر است. برای دسترسی به‌محل نیز می‌توان از جاده قدیمی حاجی‌آباد – زنگی‌آباد و جاده تخت جمشید-نقش رستم استفاده کرد.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.