در این مطلب می خواهیم همه چیز درباره سنگ تراشی در ایران را مورد بررسی قرار دهیم ، اگر علاقمند به این هنر می باشید با ما همراه باشید .کهنترین آثار معماری جهان اهرام ثلاثه مصر است که از آثار نیمهی دوم هزارهی سوم قبل از میلاد میباشد. این اثر شگفتانگیز از سنگهای سخت طبیعی با ریشههای عمیق و در ابعادی بزرگ و با بهرهگیری از ملاتهای آهکی در طبقات زیرین و از ملات گچ در قشرهای روئین و رعایت اتصالات و پیوند کامل ساخته شده است. مسلماً نوع جنس و مقاومت مصالح سنگی و نیز نحوه شیبداری بنا، باعث ماندگاری و عمر این آثار شده است.
آثار سنگی موجود در جنوب شرقی یونان، به نام دروازه شیران «میس» به حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد تعلق دارند. آثار سنگی دیگری نظیر بنای ستوندار «پارتيون» در آتن، یادگاری از سدهی چهارم و پنجم قبل از میلاد هستند که از حدود ۴۶۰ قبل از میلاد به یادگار ماندهاند.
بناهای تخت جمشید که دارای تالارهای متعدد، به ویژه تالاری به نام تالار صد ستون بوده، از آثار سدهی پنجم قبل از میلاد است. در این بنا سنگها در ابعاد بزرگ بر روی یکدیگر و با رعایت پیوندهای اساسی استقرار یافته و ستونهای بلند آن، همراه با انواع سرستونسازیها میباشد که برخی از ستونهای این بنا حدود ۲ متر ضخامت و ۸۰/۲۱ متر ارتفاع داشتند، که امروزه قدری از ارتفاع آنها کم شده است . به طوری که این بنا از زیباترین انواع حجاری و همچنین پیکرتراشیها برخوردار بوده تا جایی که این بنای عظیم را در شمار ارزندهترین آثار معماری جهان میشناسند.
معبد زرتشت واقع در نقش رستم نیز در شمار آثار با ارزش سنگی است که به صورت مربعی با اضلاع به اندازه ۳۰/۷ متر و ارتفاع ۶۰/۱۱ متر ساخته شده است.
سنگهای به کار رفته در این بنا از انواع مقاوم است و با رعایت پیوند دقيق در رجهای منظم و گونیا تراشیده شده و اجرای اصولی آن حکایت از معماری پیشرفته ایران باستان میکند.
در دورهی اشکانیان بناهای طاقی از سنگ مرمر مرسوم شده و در دورهی ساسانیان از وجود سنگ و خشت و آجر در ساختمان بناها استفاده میشد. همچنین پارهای از بناها، نظیر آتشکدهها و معابد، فقط با مصالح سنگی ساخته شده است.
در بناهای مساجد و مدارس همچنین کاخها و سایر بناهای دیگری که در ادوار مختلف اسلامی بنا شده، از سنگ برای پیسازی و همچنین ازارهسازی به صورت اتصالات منظم و ریشهای تا ارتفاعی قابل توجه، استفاده شده و نیز فضای داخلی و خارجی بناها با سنگهای مقاوم مفروش شده و به طور کلی از سنگ به شکلهای مختلف در دوران اسلامی در بناها بهره کافی برده شده است.
از سنگ مرمر شفاف به عنوان شیشه و وسیلهای برای رسانیدن نور به شبستانهای مساجد و حمامهای عمومی استفاده شده است. مانند شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد و حمام گنجعلیخان کرمان و بسیاری دیگر.
در عصر زندیه و قاجاریه از وجود سنگ برای ستونهای باربر در بناهای مساجد عمومی و بزرگ و برای ستونهای پیش ایوان و موارد مشابه استفاده میشد.
فهرست
آثار هنری سنگی (حجاری)
شکل دادن و نقشپردازی سنگ به روشهای برش، تراش خراش و تلفیقی، به منظور ساخت و تزئین اشیاء با ابزارهای مختلف را «حجاری» میگویند.سنگها که پوستهی سخت و جامد زمین را تشکیل دادهاند، تودهی اصلی کانیها را نیز به وجود آوردهاند. سنگها به دلیل برخوردار بودن از ویژگیهای سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت، به عنوان ماده اولیهی تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار میروند.سنگها بسیار متنوعاند و هر کدام با توجه به شکل و جنس خود برای کاربرد خاصی مورد استفاده قرار میگیرند. ویژگی هر سنگ از روی استحکام، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شکست آن مشخص میشود.جدا شدن و گسیخته شدن تکههایی از سنگها در امتداد سطوح معین و صاف بر اثر ضربه یا فشار وارده را «شکست» یا «رخ سنگ» گویند.
سنگها با توجه به عناصر موجود در آنها رنگهای متنوع و ثابتی دارند. آثار هنری سنگی، «خود رنگ» هستند و نیازی به رنگ زدن ندارند، تنها گاهی، با توجه به فرسایش و آلودگی با مواد مختلف، کدر خواهند شد که با سایش سطحی، شفافیت و درخشندگی خود را باز مییابند. سنگها، به دلیل تراکم بافت ساختمانیشان، رنگپذیر نیستند ولی سطح آنها را میتوان با مواد رنگی رنگ کرد (که البته پایدار نیست). طیف رنگهایی که در سنگها مشاهده میشود شامل: سیاه، سفید، شیری، زرد، نخودی، خاکستری، صورتی، بنفش، زرشکی، عنابی، فیروزهای، سبز، لاجوردی، قهوهای، یشمی و آجری است.
انواع سنگ
سنگ از نظر شکل ظاهری دارای تنوع فراوان است، اما از نظر کلی سنگها را میتوان به سه دسته تقسیم کرد که تمام آنها از مجموعه ذرات و مواد متبلور و فشرده تشکیل میشوند.
الف) سنگهای آذرین یا آتشفشانی
ب) سنگهای رسوبی، رُسی
ج) سنگهای دگرگونی
الف) سنگهای آذرین- مبدأ این سنگها در عمق زمین بوده که بر اثر تغییرات ارضی این سنگها از درون زمین خارج شده و به نام سنگهای خروجی نیز معروف شدهاند . این گونه سنگها سه دستهاند.
١. سنگهای بلوری – این دسته سنگها از دانههای بلوری و متبلور تشکیل شده، جنس آنها سخت و مقاوم میباشد. در این دسته میتوان به سنگ گرافیت و همجنس و هممانند آن که سختی آن بسیار مشهود است، اشاره کرد. در ادب فارسی آن را سنگ خارا میگویند و از دوران باستان در ساختمانهای سنگی نظیر معبد آناهیتا کاربرد داشته است.
٢. سنگهای دانه بلوری – ترکیب خمیرگونه این سنگها به صورت دانه، دانه سرد و مقاوم شده است. در انواع این دسته میتوان سنگهای «پرفیو گرانیت» را جستجو کرد. جنس این سنگ سخت و مقاوم است و وزن مخصوص آن زیاد میباشد.
۳. سنگهای آتشفشانی – در اثر جابهجایی ترکیبات سنگی و خمیرگونه زمین در موقع پرتاب از قعر زمین به فوریت سرد و منجمد میگردد. به همین دلیل، حالت بلورهای دانهای در این سنگها بسیار کم و ناچیز میباشد. برخی از این دسته به صورت کف باد، پوکه سنگ یا شیشه گونه به وجود میآید.
به طور کلی جنس سنگهای آذرین و خانواده آنها سخت بوده و تراش در آنها به دشواری انجام میگیرد. از این رو مصرف آنها در ساختمان کم است. برخی از این سنگها در بناهای تاریخی و همچنین برای پل و تونلسازی، و پلههای ساختمانهای عمومی یا به عنوان سنگ ازاره به صورت ریشهدار و موارد دیگر مصرف میگردد جنس شیمیایی این سنگها اغلب سیلیسی بوده و مقاومت آنها در مقابل فشار از همه طرف یکسان میباشد. به علت سختی نوع آنها، تراش و حجاری بر روی آنها به کندی صورت میگیرد. به خاطر همین ویژگی از این گونه سنگ در اماکنی استفاده میشود که در معرض سایش باشند. به طور کلی تغییرپذیری آنها بسیار کم و عمر آنها بسیار زیاد میباشد. ب) سنگهای رسوبی تهنشین – این سنگها از روی هم خوابیدن رسوبات در آب دریاها یا رودخانهها و آبرفتها به وجود آمده و نوع آنها از چگونگی غلطیدن دانههای ریز و درشت بر روی یکدیگر تعیین میشود.
جنس این سنگهای قرمز رنگ از نوع آذرین بوده و کار با آن بسیار ساده و اهمیت آنها در ساختمان زیاد میباشد. از نظر ترکیبات شیمیایی این سنگها یا از دسته کربناتی «سنگ آهک» و یا از نوع سولفاتی «سنگ گچ» هستند. اهمیت اینگونه سنگها از لحاظ شکل ظاهری و استحکام آنها مشخص میگردد.
ج) سنگهای دگرگونی – این گونه سنگها، از دسته سنگهای آذرین هستند که در اثر حرارت و فشار به شکل جدیدی دگرگونی در آنها پدید آمده، به وجود آمدهاند به همین نام نیز مشهور شدهاند. بدیهی است دگرگونی این سنگها هم بر اثر فشار و هم از گرمای زیاد بر سنگهای آذرین نیز حاصل میگردد.
در مواردی بر سنگهای ته نشسته عمل دگرگونی انجام میشود که این دسته به سنگهای تهنشین دگرگونی موسوم میباشند. کاربرد این سنگها در ساختمان فراوان است.
انواع مرمرها از این دسته هستند.
شناخت سنگها
سنگها به سه طریق، یعنی شکل ظاهری، درجه سختی و رنگ آنها شناسایی میشوند.شناخت سنگ از نظر شکل ظاهری – تشخیص نوع سنگ از نظر شکل ظاهری احتیاج به تجربه زیاد داشته و لذا فقط به وسیله خبرگان و سنگشناسان به درستی ممکن است.
شناخت سنگ از نظر سختی و استقامت – سنگها از نظر سختی به ۱۰ درجه تقسیم میشوند:
۱. سنگهایی که در زیر فشار ملایم ساییده میشوند، مانند گوگرد.
۲. سنگهایی که با ناخن خط بر میدارند، مانند سنگ گچ.
۳. سنگهایی که با تیغهی چاقو خراشیده میشوند، مانند سنگ آهک.
۴. سنگهایی که با تیغهی چاقو به سختی خراش بر میدارند، مانند انواع تراورتنها.
۵. سنگ زمرد تیغهی چاقو بر این سنگ هیچگونه اثری نمیگذارد.
۶. سنگهای که به وسیلهی شیشه میتوان بر سطح آنها خراش وارد کرد، مانند فلدسپاتها.
۷. سنگ کوارتز: این سنگ میتواند سطح شیشه را بخراشاند.
۸. سنگ عقیق: این سنگ روی شیشه خراش میگذارد.
۹. سنگ یاقوت: این سنگ به راحتی روی شیشه خراش وارد میکند.
۱۰. سنگ الماس: سختترین نوع سنگ است که فقط با خود این سنگ میتوان آن را خراش داد. برش شیشههای قطور با الماس به راحتی انجام میگیرد.
شناخت سنگها از نظر رنگ – شناخت سنگها از روی رنگ به دو دسته انجام میگیرد:
۱. جلای سنگها – سنگهایی که دارای جلای فلزی باشند، این جلا ممکن است به صورت قطعات بزرگ یا ریز باشد. مانند سنگ طلا و سنگ مس و سنگ آهن، این سنگها دارای املاح فلزی هستند.
۲. رنگ مات – به طوری که مشخص است این سنگها دارای رنگی کبود و مات و در وضعیتی متفاوت میباشد، مانند گوگرد و اکسید آبدار آهن «لیمونیت» و انواع سنگهای سیاه.
در بعضی موارد شناخت از نظر رنگ میتواند به سه شکل انجام شود. «جلا، مات، بیرنگ» در نوع بیرنگ میتوان سنگهایی مانند سنگ گچ، سنگ آهک و سنگ نمک بلوری را ذکر کرد.
معادن سنگ ایران – به علت اینکه ایران کشوری کوهستانی است، انواع سنگهای مختلف در آن به وفور یافت میشود . ضمناً به سبب جابهجایی آب اقیانوس و دریا، انواع سنگهای رسوبی و آهکی و آتشفشانی و دگرگونی در آن یافت شده که اغلب این سنگها برای استفاده در ساختمان به ویژه نماسازیها مناسب هستند که برخی از آنها نیز به خارج از کشور صادر میگردد.
• سنگ تراورتن
این سنگ سفید رنگ است جنس آن آهکی و در رنگهای زرد و گردویی نیز یافت میشود. اغلب این سنگها دارای رگههای کمرنگ هستند. مقاومت این سنگها متوسط است و در نماسازیهای مختلف و در فرش کفها و پلههای ساختمان استفاده میشود. معادن این سنگ در اکثر نقاط ایران وجود دارد و نوع مرغوب آن در محلات، قم و مشهد میباشد. نوعی از این سنگ دارای رنگ قرمز میباشد که معدن آن در سردار شهر از توابع آذرشهر آذربایجان است. این سنگ، سنگی صادراتی و بسیار مرغوب است.
• سنگ مرمریت
رنگ این سنگ سفید است و جنس آن آهکی میباشد . دارای رگهها و یا دانههایی است. در برخی از آنها گوش ماهی نیز دیده میشود و به رنگهای لیمویی و صورتی خوشرنگ نیز یافت میشود.
• سنگ مهره
معدن این سنگ در کوه مهر واقع در آذربایجان میباشد. رنگ آن صورتی و از آن در نماسازیها استفاده میشود.
• سنگ جگری
این سنگ دارای رگههای زیبا و در مواردی دانههای سفید رنگ بوده و جنس آن سخت و دارای مقاومت زیاد است. این سنگ دارای معادن پراکنده میباشد. نوع مرغوب آن در خرم آباد و سنندج یافت میشود و از آن برای ازارهسازی، نماسازیها و همچنین در کف پلهها و کفپوشها استفاده میشود.
• سنگ مرمر
این سنگ در انواع گوناگون یافت میشود. نوعی سنگ مرمر مشهد دارای رگههای رنگین و زیبا بوده و در نماسازی و کفپوشها از آن استفادهی زیاد میگردد. از وجود پلاک این سنگ در ازارهسازیها و همچنین کفپوش رواقهای بارگاه حضرت امام رضا (ع) به صورت معرق سنگ بسیار استفاده شده است.
مرمر کردستان دارای رنگی سفید همراه با رگههای سفیدتر از رنگ خود سنگ میباشد. سنگ مرمر اصفهان و محلات نیز مرغوب است. سنگ مرمر قم و کرمان نیز جالب و دارای شهرت زیاد میباشد. به طور کلی بهترین و شفافترین نوع مرمرها را میتوان در یزد جستجو کرد. از این سنگ در قدیم به صورت تراش، مانند صفحهای جهت نوررسانی نیز استفاده شده است.
در بناهای قدیمی از مرمرهای یاد شده جهت نماسازیهای داخلی و به خصوص خارجی به صورت سنگهای ریشهدار استفاده شده، امروزه از آن به شکل سنگ پلاک جهت نماسازیها و کفپوشها و پلهها استفاده میگردد.
• سنگ خاکستری – این سنگ با رگههای سیاه همراه بوده، دارای نوع دیگری به شکل ابری نیز میباشد. معدن نوع اول در همدان و معدن نوع دوم در مشهد است. این سنگ به صورت سنگ ریشهدار و همچنین پلاک در نماسازیها به کار میرود. در مشهد این سنگ به نام سنگ «خلج» مشهور است.
• سنگ سیاه – این سنگ به صورت رگهدار است که به صورت تیشهای و ریشهدار برای ازارهسازیها و به صورت پلاک در نما و به شکل صیقلی در کفپوشها و نماسازیهای خاص مصرف میشود. معدن این سنگ در کوه بیبی شهربانو در ولیآباد از توابع قم قرار دارد. این سنگ دارای نوعی مرغوب و بدون رگه نیز هست که به نام سنگ قره چمن معروف میباشد. مقاومت این سنگ زیاد و قیمت آن گران و نوع آن عالی است.
• سنگ داغون – این سنگ دارای مقاومت فراوان است. جنس آن سخت و در مقابل سرما و یخبندان بسیار مقاوم میباشد. از این سنگ بیشتر به صورت ریشهدار استفاده میشود و معدن آن در قم است.
• سنگ توف – این نوع سنگ به علت مقاومت زیادی که دارد، بیشتر در ساخت دیوار مورد استفاده قرار میگیرد. سنگ توف سازش زیادی با انواع ملات ندارد.
• سنگ گچ – سنگ گچ مصرف داخلی ساختمان را دارد، زیرا در مقابل رطوبت هوا و برف و باران مقاومت کمتری از خود نشان میدهد.
• سنگ آهک – سنگ آهک یا کربنات کلسیم نوعی سنگ رسوبی است که پس از پخته شدن در ۹۰۰ درجهی سانتیگراد به آهک تبدیل میشود.
علاوه بر سنگهای مذکور، سنگهای قهوهای، سبز، زرد در ایران نیز یافت شده که رنگ بعضی از آنها بسیار جالب است و به خارج نیز صادر میگردد. از خرده سنگهای مذکور به شکل نمرهبندی در ساخت موزاییک جهت کف فرشها و سایر موارد استفاده میشود.
مواد و مصالح در سنگتراشی
انواع سنگها از مواد و مصالح سنگتراشی هستند که عبارت اند از:
• سنگهای قیمتی مانند: الماس، زمرد، یاقوت، زبرجد و … .
• سنگهای نیمه قیمتی مانند: فیروزه، عقیق، مروارید، لاجورد، کهربا و … .
• سنگهای ابزاری مانند: مرمر، تراورتن، گرانیت، بازالت و… .
• سنگهای ساختمانی مانند: سنگ چینی، گرانیت، مرمریت، تراورتن، سنگ ماسه و … .
از دیگر مواد و مصالح سنگتراشی میتوان به انواع چسب سنگ، سیمان، بتونه، کاغذ کالک، روغن و آب اشاره کرد.
ابزارهای سنگتراشی
در گذشته برای ساخت و تزئین آثار هنری سنگی از ابزارهای دستی مختلف، مانند انواع قلم، چکش، پتک، سوهان، سنباده و … استفاده میشده است، ولی امروزه با به کارگیری فناوری جدید، بیشتر از تجهیزاتی مانند سنگبُرها و سنگتراشهای ماشینی بهره میگیرند. همچنین از ابزارهای اندازهگیری مانند خطکش و گونیا و وسایل ایمنی نیز استفاده میشود. مهمترین ابزارهای سنگتراشی عبارتاند از:
• چکش – چکشها از جنس فولاد هستند و در اندازههای مختلفی وجود دارند.
• قلم – قلم نقّاری که از فولاد خشک ساخته میشوند و بلندی آنها در حدود ۱۵ سانتیمتر است. انواع قلمها عبارتاند از: قلم درشت، قلم میان تهی، قلم دَم قاشقی، قلم شانه و قلم نوک تیز.
• سوهان – سوهانها با توجه به کاربردشان اینها هستند: سوهانهای خم شدهی نیمرخی، سوهان باریک، سوهان دُم موشی و سوهان دو سر صاف.
• کاغذ سمباده – که برای صیقل دادن به کار میرود.
هنر حجاری
هنر حجاری از بدو تولد بشر و نیز از همان روزگار زندگی غارنشینی بر روی زمین وجود داشته است. از همان آغاز که بشر برای بیان منظور خود، دست به دامان نقاشی روی دیوارهای غار شد، نقوشی را نیز کنده کاری و برجسته کاری نمود.حجاری یعنی بیرون آوردن یک اثر هنری ظریف، از دل یک تخته سنگ زمخت بیجان. هنر حجاری در تخت جمشید بیانگر یک فلسفه و مفهوم خاص بوده و شاید مهمترین علت هنر دانستن آن وجود همین امر باشد. برای مثال طرح نقش برجسته نبرد شیر و گاو خود به تنهایی بیانگر یک اسطوره و یک فلسفه عمیق است.
سنگتراش
سنگتراش یکی از کهنترین و قابل احترامترین پیشههای ایران است. چون شغل سنگتراش کم و بیش مستقل است ترجیح میدهد که با استاد معمار پیمان ببندد. او در محل ساختمان کار میکند زیرا بسیاری از سنگها را باید به تدریج که ساختمان بالا میآید به همان نسبت تراش دهد.
حجار کیست؟
اگر کار سنگتراش نسبتا خام است همکار وی حجار (نقار) کتیبههای سنگی بسیار ظریف و حجاری تزیینی دقیقی به نام قلمزنی یا حجاری ظریفه یا منبتکاری روی سنگ انجام میدهد که به کار مسجدها، آرامگاه مردمان سرشناس و دیوارهای ساختمانهای مهم میخورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است که پیکارهای دیوارهای کاخهای هخامنشیان در تخت جمشید را خلق نموده است.
تاریخچه حجاری در دنیا
بشر اولیه پیش از کشف آهن و مس، سنگ را کشف کرده و توانست با حکاکی کردن بر سطح آن، به بیان عقاید و افکار خویش بپردازد.
در گور ملکه پوبائی واقع در «اور» متعلق به نخستین دودمان سومری، سال ۲۴۰۰ تا ۲۳۰۰ قبل از میلاد، ظروفی با حکاکیهای ظریف از سنگ سبز رنگی که خاستگاهش ناشناخته بود پیدا شد. در «کولی» واقع در «هرپا» در وادی سند نیز اشیایی همانند این ظروف به دست آمد و شبکه پُر دامنه بازرگانی اوائل سه هزاره پیش از میلاد آشکار گشت. در آغاز فرض بر آن بود که اصل این سنگها بلوچستان است.
ریشهیابی حجاری در ایران
در سال ۱۹۷۰ در تپه یحیی واقع در کرمان کارگاههای سنگ تراشان از زیر خاک بیرون آمد که آثار حجاری ناتمام یا ویرانه پوشیده شده بود؛ سپس در نزدیکی آن، در شهداد، معادن متروک پیش از تاریخ پیدا شد.
آزمایشهای فیزیکی و شیمیایی تأکید کرد که سنگ یاد شده از همان جنس سنگ اور و هرپا است. در حفاریهای تپه یحیی، بتی سنگی به دست آمد که پیشینه عمر این صنعت را تا سال ۴۵۰۰ پیش از میلاد نشان میدهد. این سنگ سبز را هنوز از این منطقه استخراج میکنند و به مشهد میفرستند و بدین سان رشته پیوسته هفت هزار سال تاریخ این صنعت محلی را گسستگی ایمن میدارند. ایران سرزمین سنگ است و منابع سرشاری از انواع سنگها دارد، همچون مرمر وسنگ گندمی وسنگ سیاه بکار رفته در تخت جمشید و یش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا. به رغم این فراوانی، سنگ در معماری و هنر ایران، پایگاه فرعی داشته است. شاید شکلپذیری گل سفال، با ذوق ایرانی سازگارتر در میآید.
در هنر ایرانی آثار سنگتراشي بالنسبه اندک است، به استثنای تخت جمشید و نقشهای برجسته و پرشکوه آن. از تخت جمشید بیش از ششصد ظرف و افزار سنگی به دست آمده که بیشتر آنها از سنگ خاکستری ولی برخی نیز از سنگ لاجوردی ساخته شدهاند. کنده کاری به روی بلور نیز صورت میگرفته که آثار زیبایی آن از زمان هخامنشیان و حتی از زمانهای اخیر تا سده هفدهم در دست است. يشم را در دورههای گسترش روابط با چین به ویژه در سده چهاردهم تا هفدهم حکاکی میکردند.
یک سپر یشم از نوع آثار پیش از دوره «هان» Han، یعنی در حدود سال هفتصد پیش از میلاد در گیلان پیدا شده است. در روزگاران پیش از هخامنشیان تا زمان ساسانیان، نظر قربانیهای سنگی رواج عام داشت.
امروزه در مرکز اصلی سنگتراشی، مشهد و قم هستند و این هنر صنعت از خطه فارس رخت بربسته و دیگر شاید معدود کسانی باشند که در عرصه سنگتراشی و حکاکی سنگ در فارس فعالیت نمایند. در مشهد سنگ نرم، ترکیبی است از تالک و میکا و چون صیقل بخورد، سایه سبز رنگ بر آن میافتند. برای کارهای ظریفتر، سنگ سبز کرمان را وارد میکنند ولی این سنگی گرانتر است و سختیاش بر هزینه کار به روی آن میافزاید. از سنگ مشهدی برای ساختن ظرفهای تزیینی حکاکی شده مخصوص سوغات مسافران داخلی استفاده میکنند. در قم، مرمر را در هنری که نشانه ادامه آشکار سنت ظروف مرمری بینالنهرین و شوش و تپه حصار است بکار میبرند.
تخت جمشید؛ تمثال بیبدیل حجاری در دنیا
کشور ایران ایجاد یک حکومت مرکزی و تشکیل شاهنشاهی را مدیون هخامنشیها است. هنر ایران در دوران هخامنشی هنر شاهی بود و در پایتخت شاهنشاهان همراه با سرنوشت شاهنشاهی ایران ایام میگذراند. تخت جمشید را میتوان مشهورترین مجموعه از دوران باستان در ایران باستان در ایران به شمار آورد که در سطح جهانی نیز کاملا شناخته شده است. یکی از ویژگیهای این مجموعه این است که پیش و پس از آن، مجموعهای با آن عظمت در تاریخ ایران ساخته نشده و هنوز هم منحصر به فرد است.
مجموعه کاخهای زیبای تخت جمشید با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، بدون تردید از لحاظ کمیت و کیفیت هنری و معماری بخصوص صنعت پیکرتراشی و حجاری از مهمترین آثار و محوطههای تاریخی ایران، بلکه جهان به شمار میآید.
تخت جمشید را با بیش از ۳۰۰۰ نقش، میتوان محصول مشترک هنرمندانی با اندیشههای مختلف دانست که به قول ظریفی شاید اولین بار در تاریخ بشر، ذوق سرشار و بیکران واراده استوار آنها در این نقطه از جهان بهم رسیده و مجموعه بیهمتایی را به منصه ظهور رساندند که امروزه پایه و بنیان «هنر و معماری هخامنشی» نامیده میشود.
مدت زمان حکاکی نقوش در تخت جمشید
به عنوان یک تخمین تقریبی، بین سه تا شش روز صرف میشده است تا سر یکی از کوچکترین نقشها حک شود و حداقل دو برابر این زمان برای حکاکی سر یکی از بزرگترین پیکرهها صرف میشده است.
سه استاد بنای سنگ کار سه ماه برای تکمیل کردن یک ته ستون آپادانا پس از آنکه تکه سنگ بریده شده و به محل حمل میشد، وقت صرف میکردهاند.
ابزارهای سنگتراشی در تخت جمشید
روشهای حکاکی را میتوان به بهترین وجه بر روی بخشهای ناتمام نقوش برجسته مشاهده کرد. و تقریبا هر مرحله از کار میتواند در جایی در تخت جمشید مورد شناسایی قرار گیرد. ابزارهای آهنی، چه کلنگ و چکش (با دسته افقی) یا قلم سرتیز و اسکنه (که با پتک چوبی به آن ضربه میزنند) مورد استفاده قرار گرفت.
هر یک از این دو گروه را میتوان به ابزارهای سرتیز، لبهدار و نوع دندانهدار از هر اندازه و وزنی تقسیم کرد. کلنگ سنگین برای سنگتراشی و شکل دادن ابتدایی با توجه به اینکه تکه سنگی که بایستی برداشته شود به چه اندازه است با ضربه عمودی و یا ضربه سريع و لب شکن مورد استفاده قرار میگرفت. مرحله بعدی احتمالا استفاده از قلمهای تخت و پتک چوبی بوده است. برای تهیه یک سطح صاف معمولا از چکش لبهدار و به طور عمودیتر و شاید با گذشت زمان، از چکش دندانهدار استفاده میشده است. پس از آن به طور پی در پی چکشهای ظریفتر همراه با استفاده از قلمهای لبهدار به کار میرفته است. در جزئیات از قلمها و اسکنههای لبهدار تخت و باریک استفاده میشده است. آخرین مرحله صاف کردن سطوح به وسیله مواد ساینده از درجات مختلف و آب بوده، و سرانجام برای زدودن خراشهای باقی مانده، از عمل سایش با مالیدن سنگ با همان درجه سختی یا سرب یا چرمی که احتمالا پوست کوسه بوده استفاده میشده پس از آن نقوش برجسته رنگ میشدند.
بعضی از حجاریهای برجسته و سرستونها با سنگهای رنگی یا فلز ترصیع شدهاند و یا با برگه و ورقه طلایی تزئین گشتهاند. بر روی پیکره شاه در کاخ داریوش، کاخ خشایارشاه و ساختمان مرکزی تاج و بعضی از جواهرها در سنگ کار گذاشته شدهاند.
آشنایی با حجاری امروزی
حجاری بر چند نوع است:
۱. نقشهای کتیبه؛ مانند خطها، برجسته، حکاکی برجسته، حکاکی گونیا که دارای زاویه قائمه است، و حکاکی پاتوپا که زاویه آن شکل است.
۲. نقشهای گره؛ شامل انواع گره، نقوش اسلیمی، گل و برگ، گل و مرغ و نقوش تخت جمشیدی میباشد.
۳. کارهای سنتی؛ شامل محراب ساختن است که تمامی تکنیکها و نقوش حجاری فوق را در برمیگیرد.
۴. کارهای سفت کاری؛ ستونها، زیرستون، نرده و…
۵. سنگهای مولون یا روستایی؛ که به صورت نامنظم در اثر کار گذاشته شده و از سختترین نمونههای کارهای سنگی است.
شیوه حجاری
در قدیم سنگهای لاشه و کلوخ را برای حجاری به کارگاه میآوردند و با ابزاری سنگین مانند کلنگ یا کنر، سطح سنگها را صاف میکردند تا برای استفاده مناسب شود.ابتدا طرح مورد نظر را انتخاب کرده، سپس سنگ متناسب با آن طرح را مشخص مینمایند و در مرحله سوم طرح را به وسیله کاربن بر روی سطح کار منتقل مینمایند.شیوه انتقال طرح بر روی اثر به چند شکل است. در قدیم با گرته طرح را بر روی آن اجرا میکردند. به این ترتیب که ابتدا بر روی خطوط مرزی طرح، سطح کاغذ را سوراخ زده و بر روی آن گرته میریزند. به این صورت طرح بر روی سنگ اجرا میشود. اما امروزه به دلیل تمیزتر ارائه شدن اثر، طرح را به وسیله کاربن بر روی سطح کار منتقل مینمایند.
الف) ابزارهای سنگتراشی
انواع ابزارهای سنگتراشی شامل چکش سنگین، تیشه (شامل تیشه گرکی، سقطی و ریز)، انواع قلمها، گونیا، متر و پرگار است.
دستگاههای سنگتراشی در اساس، مانند متههای آتشی ابتدایی است اما اکنون دستگاههای موتوری کم کم معمول میشود. این دستگاهها به ویژه برای ساختن دیزلهای بدون دسته و کاسه، و در قم، برای ساختن گلدان و میلههای نرده و طارمی مناسباند.
ب) ابزارهای حجاری
انواع قلمهای نقاری «آهنگری»، پرگار، و دیگر ابزارهای هندسی است. انواع ابزارهای برقی نیز شامل انواع فرز و دریل میباشد.
سنگهای رایج در حجاری از نمونه سنگهای رایج در حجاری میتوان به سنگهای چینی، سنگ مرمر و سنگ ارسنجانی اشاره کرد.
سنگهای نجیب یا جواهرات
در سنگهای نجیب، قبل از هر چیز انسان تحت تأثیر عمیق عظمت آفرینش خالق طبیعت قرار میگیرد و احساسات و ارتباطی بزرگ نسبت به این سنگها پیدا میکند. تمامی انسانها به هر دین و شریعتی که اعتقاد داشتند به طریقی با این سنگها در ارتباط بودهاند.
اکنون ما با تعجب زیاد توأم با تفکر به خلوص و صافی در رنگهای زیبا و باشکوه این سنگها، به آثار جادویی و غافلگیرانه نور در آنها نظر میافکنیم. نور که یکی از عناصر مهم در زندگی بشر است در این سنگها به زیباترین وجه ظاهر میشود و آنچه که ما در این جا به این سنگها نام نجيب اطلاق میکنیم به معنای آن است که در طبیعت به ندرت یافت میشوند. سختی زیاد و خاص این سنگها نه تنها، آنها را فناناپذیر ساخته بلکه به این طریق رویای ابدیت را در ذهن ما بیدار میسازد و در واقع ارزش واقعی آنها نیز به خاطر همین ویژگیهای خاص و منحصر به فرد آنان است. بدین ترتیب میتوان این سنگها را به عنوان ثروت و کالایی گرانبها محسوب نمود که برای صاحبان و مالکان آنها از هر چیز با اهمیتتر بوده و از نظر تزئینی با ارزشند.
رنگ سنگهای نجیب یا گوهرها، نسبت به پدیدههای زیبای دیگر آن، در درجه اول اهمیت قرار میگیرد. در اکثر حالات، این رنگ مربوط به خود سنگ است و به صورت شفاف یا نیمه شفاف دیده میشود و در حالات خاص نیز، رنگ آنها مربوط به پدیدههای نوری در سنگ است که از آن جمله بازی رنگ در اپال، آشکار شدن نور در سنگ ماه (Moon Stone)، رنگ سطح در لابرادوریت و یا پدیدههای نوری جذبی در یاقوت قرمز ستارهای و یاقوت کبود ستارهای و چشم گربهای (عين الحور) را نام برد که در دو مورد اول بر روی سطح تراش داده شده به شکل ستاره و در مورد سوم به شکل چشم گربه دیده میشود. بدون هیچ تعصبی باید اقرار کرد که انسان با توجه به احساس خود به این معجزات طبیعی توجه داشته و بنا به ذوق و سلیقه و علاقه خود نوع خاصی از این سنگها را دوست داشته است به عنوان مثال یکی به الماس علاقه دارد و دیگری به یاقوت و یا زمرد، عشق میورزد و هیچکس از علت این تفاوت سلیقهها اطلاعی ندارد که چرا چنین است. این امر بستگی به احساسات درونی هر فرد داشته و این احساسات در هر شخصی منحصر به فرد است. از طرف دیگر، از جنبه مسائل روحی و معنوی نیز، سنگهای نجیب ارزش زیادی دارند، گوهر با جواهر با جذابیت ویژهای که دارد و نیز قیمت زیاد آن، لذت فوقالعادهای را به مالکان آن میبخشد.
چرا که جذابیت و زیبایی جواهرات و نیز قیمت زیاد آنها وسیلهای خوشایند و مورد استقبال میباشد. در روزگاران گذشته برای انسان، لذتهای مصنوعی هنوز به صورت کنونی عادت نشده بود و پیدایش سنگ نجيب با گوهرها به ندرت اتفاق میافتاد ولی امروزه، انسان عصر صنعت و ماشین برخوردار از این احساسات ابتدایی است.
با این همه، دلایل زیادی وجود دارد که انسان هنوز، ارتباطش را با جواهرات حفظ کرده است و این مورد، همان ارزش برتر آن نسبت به پول است. معمولا انسان علاقه دارد در جایی یا برای چیزی سرمایه گذاری کند که حتیالامکان ارزش و قیمت آن نه تنها ثابت بماند بلکه روز به روز فزونی یابد و یا برای چیزی سرمایه گذاری کند که در فضای بسیار کوچک بتوان از آن نگهداری کرد و از آن گذشته، در مجالس جلوه داشته باشد و در سوداگریها به دارندهاش جلال و شکوه ببخشد. این قبیل خودنماییها در انسان از پیش وجود داشته و باعث شده که او پول خود را صرف خرید این جواهرات بکند و برای جلوه و خودنمایی به دیگران آن را زیب و زیور خود کند. صرف نظر از دیدگاه مادی، این سنگها برای انسان پر ارزش بوده است و آن را یک چیز مافوق طبیعت و فوق تصور فرض میکرده و به یک دنیای فرامادی و روحی مرتبط میدانسته است.
در چنین برههای از زمان انسان برای فرار از ترس به دامن این جواهرات پناه برده و آن را مأمن و پناهگاه خود قرار میداده و گاهی بر سر آن قسم یاد کرده و گاهی آن را به عنوان یک معبود میپرستیده و برای شفا و درمان بیماریهای لاعلاج خود از آن کمک میطلبیده است و انسانهای مجذوب این جواهرات، آنها را به عنوان عاملی نگهدارنده از شر شیطان و باطل کننده سحر و جادو، همیشه همراه خود داشتهاند.
اکنون، انسان امروزی با توجه به پیشرفت علم و فناوری و تکامل اندیشههای باطل و منسوخ، پی به ارزش واقعی آن برده است و دیگر آنها را به عنوان مأمن، حافظ و شافی و … باور ندارد و کلیه رفتارهای نوری و فیزیکی آن را به یاری قوانین علمی توجیه میکند.
در عصر ما، انسان دربارهی گوهرها و سنگهای نجیب چنین میاندیشد که سنگ نجیب یا گوهر، شیئی طبیعی همچون هر سنگ یا کانی دیگر است که در طبیعت یافت میشود. جواهرات نیز مانند سایر کانیها از مواد مشابهی ساخته شدهاند و قوانین حاکم بر کانیها به آنها نیز حاکم است در نتیجه از نظر طبیعی، هیچگونه رجحان و برتری برای آنان قائل نیست ولی مسألهای که آنها را نسبت به دیگر کانیها برتر و ممتاز میسازد، زیبایی و صاف بودن و شفافیت آنهاست که طبع و سرشت انسان را به تحسین بر میانگیزد.
ماهیت سنگهای نجیب یا جواهرات
گوهرها یا جواهرات، کانیهای هستند که انسان آنها را به علت دارا بودن زیبایی رنگ یا اثرات نوری خاص به منظور تجمل و زینت به کار میبرد. برای به کار بردن یک سنگ یا گوهر به صورت جواهر، سختی معینی لازم است. از لحاظ تعیین ارزش و قیمت علاوه بر ارزش زیبایی، کمیابی آن نیز در نظر گرفته میشود که تحت نام جواهر یا گوهر، فرآوردههای آن راهی بازار میشود.
یک گوهر، پیش از هر چیز باید دارای جلا و زیبایی رنگ و یا یک نوع بازی رنگ و یا به هر حال دارای پدیدههای نوری جذابی باشد. اینها عواملی است که یک گوهر باید از وجود آنها بهرهای داشته باشد. البته همانطور که اشاره شد این عوامل تا حدی به سلیقه افراد وابسته است حتی میتوان گفت که این عوامل در جوامع و نژادها و مقاطع زمانی متفاوت نیز تغییر میکند. دومین عاملی که در یک گوهر بسیار ضروری است، سختی آن است که شکست و سائیدگی آن را کاهش میدهد. اگر سنگی دارای زیبایی ویژه و عالی باشد حتی با سختی کم هم میتوان آن را به کار برد. به عبارت دیگر از نظر انتخاب سختی، مرز مشخصی وجود ندارد.
سومین عامل، انتخاب یک کانی به عنوان جواهر، کمیابی آن است. گاه توقعات و ارزش جواهر، بسته به عرضه و تقاضای آن در بازار و جنبههای اقتصادی است. این مساله را میتوان در محدودیت قیمت گذاری و تعیین نرخ برای جواهراتی نظیر الماس، زمرد و حتی سنگهای سنتزی مشاهده نمود که به اجرا در میآید. از این رو باید اذعان کرد که نمیتوان تعریفی کامل و ثابت برای جواهرات داد.
اگر کتب قدیمی را که در مورد جواهرات تألیف شده است مطالعه کنیم خواهیم دید از جواهراتی نام برده شده که امروزه هیچکس اطلاع دقیقی از آن ندارد و باز اگر کتابهای امروزی را درباره سنگهای قیمتی بخوانیم خواهیم دید که در آنها نیز اسامی وجود دارد که در متون قدیم ابداً وجود خارجی نداشته است پس بهترین و مطمئنترین جواب برای این سؤال که سنگ نجيب یا گوهر چیست؟ این است که به سنگهای قیمتی که در یک مقطع زمانی در بازار کانیها داد و ستد میشوند جواهر میگوییم.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.