موزه مردم شناسی تربت حیدریه

موزه مردم شناسی تربت حیدریه یکی از موزه های خراسان رضوی به شمار می رود که در کنار مزار قطب الدین حیدر در محلی که سابقا به نام رباط طبسی معروف بوده برپا شده است. موزه مردم شناسی تربت حیدریه شامل غرفه های آداب و رسوم مردم تربت حیدریه، فنون و مشاغل بومی و هنرهای سنتی و صنایع دستی است. موزه مردم شناسی تربت حیدریه در زمستان سال ۱۳۸۵ افتتاح گردیده است. رباط و کاروانسرای طبسی به همت یکی از تجار معروف عصر قاجار به نام حاج محمد ابراهیم طبسی در اواخر قاجاریه بنا شده است. در موزه مردم شناسی تربت حیدریه انواع مراسم ها مانند مراسم چله نشینی، ازدواج، ریسندگی، فرت بافی، رنگرزی، ابریشم بافی، ابریشم کشی، نمد بافی، فالی بافی، گلیم بافی ، اهنگری و … نشان داده شده است.
قسمتی از بنای رباط طبسی به موزه مردم شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است که در غرفه‌های مختلف آن، آداب و سنن، حِرف و صنایع دستی مردم این خطه به معرض دید عموم در آمده است و بر زیبائی این مجموعه افزوده است. این مجموعه یکی از پر رونق‌ترین مقاصد هدف گردشگران و مردم خود شهرستان است. رباط طبسی در کنار مجموعه عظیم ومشرف به مزار قطب الدین حیدر در تربت حیدریه واقع شده است.این رباط در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی هشتی و تعدادی حجره و انبار میباشد.

مراسم شب یلدا: شب یلدا از اهمیت خاصی برخوردار است. این شب رابا شب نشینی چند خانواده دور هم کوتاه می کنند و در حالیکه به قصه ها و ماجراهایجالب بزرگترها گوش می دهند ،میوه هایی چون هندوانه ، سیب ،انار و تنقلات و شیرینیمی خورند. هندوانه از جمله میوه هایی ست که می بایست بر سفره های شب چله باشد چراکه بر این باورند که سردی هندوانه خورنده اش را از رنج گرمای تابستان پیش رو نجاتخواهد داد. هم چنین مردم تربت حیدریه معتقدند که در معده ی هر انسانی کرمی وجوددارد که با خوردن هندوانه در شب یلدا دفع میشود.
مراسم ازدواج: در تربت حیدریه به شبی که اولین فرد از خانوادهداماد به خواستگاری دختر می رود شب کدخدایی می گویند و از زمان تعیین مهریه وشیربها تا زمان عقد را دوران نامزدی می نامند،تعیین زمان عقد در شب جواب استنی و باتوافق طرفین صورت می گیرد و برای عروس و داماد یک دست لباس و حلقه نامزدی خریداریمی شود.دو سه روز قبل از مراسم عروسی جوانان ده جمع شده و داماد خبر می کنند تامراسم هیزمی را انجام دهند. داماد به اولین نفری که به روستا برسد دستمالی ابریشمیو عرقچین هدیه می دهد.در روز عروسی مدعوین در خانه داماد به رقص و پایکوپی میپزردازند و نهار می دارند آنگاه داماد جهت مراسم حمام و حنا بندان روانه حمام میشود و ۵ زن سفید بخت دستها و پاهای عروس را حنا می گذارند و آتو می خوانند. این مراسم با خواندن خطبه عقد ادامه می یابد و… از سایر آداب ازدواج در تربت حیدریه می توان به چیدن سفره عقد، پا انداز، پایتختی و داماد سلامی اشاره کرد.
نخ ریسی و ریسندگی: در تربت حیدریه ریسندگی پنبه و پشم برای بافتپارچه و تولید نخ قالی بوسیله دوک و جلک و چرخ نخ ریسی انجام می شود.ریسندگی بوسیلهدستگاه چرخ را زنان و ریسندگی با جلک ،دوک و حتی یک قطعه سنگ را علاوه بر زنان،مردان نیز انجام می دهند.یکی از غرفه های موزه به نمایش نحوه ی کار چرخ نخریسی وهم چنین ریسندگی با دوک و جلک اختصاص یافته است.
فرت بافی: فرت بافی در تمامی نقاط شهرستان تربت حیدریه رایج بوده است.امروزه در روستاهای کدکن و ازغند هنوز این رشته رونق چشمگیری دارد.عموماً فرت بافی را زنان در فصل زمستان انجام می دهند که حاصل این تلاش تولید پارچه های نازک برای حوله حمام و حوله دست است. ماده اولیه فرت بافی پنبه است که در تربت حیدریه تولید می شود. علاوه برفرت بافی با الیاف پنبه ای نوعی دیگر از این بافت در تربت رایج است که میان عموم مردم به برک مشهور است. برک پارچه ای ضخیم از جنس کرک یا مخلوطی از کرک و پشم یا کرک و موی بز است که در دوخت البسه ی زمستانی به کار می رود.
رنگرزی سنتی: کلیه الیاف پنبه ای و پشمی پیش از آن که دردستان صنعتکاران و بافندگان هنرمند بدل به بافته ایی زیبا گردند به حجره ی رنگرزرفته و با جادوی رنگرزان به هیات الیافی الوان و درخشان در می آیند.رنگرزی نیز یکیاز فنون کهنی است که سال ها پیش انسان را درساختن بافته های رنگین یاری داده است واز این رو رنگرزی یکی از حجره های موزه را به خود اختصاص داده است. الیاف خالصابتدا در پاتیل رنگ که مملو از رنگهای گیاهی ، معدنی و یا شیمیایی مخلوط با آب استداخل شده و با حرارتی ملایم که از کوره تعبیه شده در زیر پاتیل نشات می گیرد بارنگهای همگن درآمیخته و الوان می گردند.آن گاه الیاف رنگ شده را در پاتیل ثبوتریخته و با استفاده از زاج رنگ را بر تن لیف ثابت می کنند. سپس الیاف را در حوضچه یشستشو با آب می شوند تا رنگهای زائد جدا شوند.و در پایان الیاف را به صورت کلاف بردار بست ها افکنده تا خشک شوند. در گذشته رنگرزان از رنگ های گیاهی نظیر پوستگردو،انار، زردچوبه، و زعفران استفاده می کرده اند.
ابریشم بافی: از آن جا که منطقه بایگ در تربت حیدریه یکی از مهمترین مناطق پرورش کرم ابریشم و تولید الیاف ابریشمی است.فن پارچه بافی ابریشم در این ناحیه نیز در کارگاههای فرت بافی از رونق قابل توجهی برخوردار است.از این رو یکی از غرفه های موزه به نمایش چگونگی بافت و نحوه ی شکل گیری پارچه ها برای دوخت دستمال ها روسری ها و پیراهن های ابریشمی استفاده می کنند. همچنین از بافت های ابریشمی قبایی موسوم به آجیقه می دوزند که رویه آن ابریشمین است و افراد اعیان در فصول سرد سال از آن استفاده می کنند.

ابریشم کشی: یکی دیگر از صنایع نساجی منطقه بایگ،ابریشم کشیاست.این حرفه از زمان های بسیار دور در تربت حیدریه رایج بوده است. لیکن امروزه اینحرفه بدلیل سختی شرایط کار پیله کشی توسط دست انجام می شد.لیکن امروزه با چرخ صورتمی گیرد و روش کار بدین شکل است که مقداری پیله داخل دیگ آب داغ می ریزند تا شفیرهداخل آن کشته شود. سپس رشته های ابریشم را از چند پیله به مشوره می بندند و بهوسیله دست یا چرخ برقی شروع به کار می کنند.پیله کش با به دست گرفتن چوبی به نامشاگردک رشته های نخ را از پیله جدا می کند. در مجموع فن ابریشم کشی شامل مراحل پیلهکشی ،لای گیری و کلاف کشی می باشد.
نمد مالی: نمد مالی یکی از صنایع دستی شهرستان تربتحیدریه می باشد که در آن خطه از رونقی نسبی برخوردار است مواد اولیه نمد مالی پشمگوسفند یا شتر می باشد که آن را از دامداران می خرند پس از تهیه پشم آن را با کمانحلاجی نمدمالان حلاجی می کنند تا آماده کار شود. آن گاه قالب را روی زمین انداخته وپشم ریز را به شکل یکنواخت روی قالب می ریزندو سپس مقداری سر پشم روی آن ریخته و بهآن آب می افزایند تا پشم ها بهم بچسبند بعد از خشک شدن مجدداً روی آن پشم می ریزندو شروع می کنند به مالیدن. هر نمد نزدیک به ۴ تا ۵ ساعت مالیده می شود .در پایانعملیات نمد مالی نمد را در مقابل آفتاب قرار می دهند تا خشکشود.
قالی بافی: قالی بافی یکی از صنایع بافندگی شهرستان تربتحیدریه است که اکنون مرکز تولید قالیچه های بلوچی می باشد. قالیچه ها و قالی هایتربتی از نوع بافت یک پود هستند و گره های آن از نوع فارسی است. هم چنین از موی بزدر کناره پیچ فرش ها استفاده می کنند و دارای چله ای پشمی اند. مهمترین مشخصه یقالیچه های تربتی امتزاج طرح ها و نقوش افغانی با نقوش عشایری است. از نقش های مهمقالی در تربت می توان به نقوش کلاته، سالار خانی،میری داری، بله کانی، ریگانی،کلهدراز آخوندی و نقش پترو اشاره کرد. در تربت قالی بر روی دارهای زمینی و دیواریبافته می شود و الیاف پشم و نخ های پنبه ای عمده ترین مواد بکار رفته در ساختمان این زیراندازها می باشند.
گلیم بافی و پلاس بافی: در یکی دیگر از غرفه های موزه به نمایش شیوه یکار گلیم بافان تربتی پرداخته شده است.عموماً در تربت حیدریه برای بافت گلیم ازدارهای افقی و گاه عمومی سود می برند. ابزار کار استادکاران گلیم باف عبارتند ازدفتین کارد گلیم بافی و قیچی معمولاً در بافت گلیم از نخ های پشمی استفاده می کنند. نقوش به کار رفته بر گلیم های تربتی نقوشی عشایری هستند که در آنها از طرح های سادهی رنگین استفاده شده است. در این غرفه علاوه بر گلیم بافیریالنوعی دیگر از بافتههای زیر اندازی سبک با بافتی نسبتاً متراکم است که با استفاده از دستگاههای پلاس وزیلو بافی و الیاف پنبه ای بافته می شود. این زیر انداز به سبب مواد تشکیل دهندهمناسب مناطق گرمسیری است و دارای حاشیه یا نوارهای رنگین است که بر سطح آن نقوش هندسی ساده و تک رنگ خود نمایی می کند.
عطاری و گیاهان دارویی: از گذشته های دور ،عطاری ها به مثابه یداروخانه ها در میان مردم ناحیه خراسان شهرت داشتند و بنیان طب سنتی این سرزمین راتشکیل می دادند.و فور گیاهان دارویی متنوع در دشت ها و صحراهای منطقه به غنای ایندانش می افزود و گسترده ی طب گیاهی را وسعت می بخشید. از مهم ترین گونه های داروییو ادویه در عطاری ها می توان به گل گاوزبان ،اسطو خودس، سه پستان،کاکوتی و غیرهاشاره کرد. عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی مردم، سایر حوائج آنها را درزمینه تهیه ی انواع شربت ها، عرقیات و غیره مهیا می نمودند. از میان عرقیات موجوددر عطاری های سنتی می توان از عرق نعنا، مرزه،شاه تر،زیره، چهل گیاه و آویشن نامبرد.
آهنگری: حرفه ی سنتی آهنگری یکی از کهن ترین حرف آدمیاست که مادر ساخت و تولید ابزار اولیه بشر به شمار می رود.این حرفه در تربت حیدریهاز رونقی به سزا برخوردار بوده است و از این رو یکی از غرفه های موزه را به خوداختصاص داده است. در این غرفه نمونه های متنوعی از ابزار آلات آهنی نظیر انواعتیشه، کلنگ، بیل،زنجیر، خیش،چهار شاخ،انبرها و قیچی ها ،چاقو و …. به نمایشگذارده شده است. همچنین ابزار و وسایل کار صنعتگران آهنگر اعم از انواع انبر،پتک،چکش،سندان و کوره های قدیمی در معرض دید عموم نهاده شده است.

منابع:بزنیم بیرون-باشگاه خبرنگاران جوان