مسجد جامع فرومند

این بنا در روستای فرومد – از توابع بخش میانی – بر سر راه شوسه شاهرود به سبزوار و ۱۶۵ کیلومتری شرق شاهرود واقع گردیده و امروزه به صورت نیمه ویران درآمده است . با این حال، به جهت دارا بودن تزیینات بسیار غنی، از آثار ارزشمند معماری دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار می رود . این بنا در مساحتی حدود ۸۲۰ متر مربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی، دو ایوانچه در طرفین ایوان ها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالا شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبددار چهارگوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سردری مزین است . سردر ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزیینات غنی و زیبای آجر کاری، گچبری و کتیبه هایی چند است . این سردر به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستونمای آجری اجرا شده است . این ستون ها در پایین بر روی سکوی طرفین سردر قرار گرفته و در بالا به سرستونی مکعب شکل پایان می پذیرد . در طرفین این ستون نماها نیز تزیینات آجری تراش به شکل هشت ضلعی منتظم که در فضای خالی داخل شعاعهای آنها سفال مهری با نقش گیاهی نشانده اند و گچبری هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فروریخته است . پیشانی سردو نیز دارای تزیینات گچبری است . دیواره های داخلی سردر، با تزیینات گچبری به شکل مربع های کوچک، و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزیین شده است . در پاکار طاق سردر، کتیبه ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزیینی گچبری شده است . مضمون این کتیبه، آیات قرآنی است که به شدت آسیب دیده است . در انتهای سردر ورودی، درگاه کوتاهی به ارتفاع ۵/۱ متر قرار دارد. وضعیت درگاه نشان می دهد که در دوره های متأخرتر، آن را کوچک و کوتاه کرده اند . پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۵/۲ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی می توان رسید . صحن مسجد به شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواق های جانبی محدود می شود . ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض۶۲/۶ و عمق ۲۵/۱۱ متر، از ایوان مقابل بزرگتر و مرتفع تر است . این ایوان با قوس و طاق گهواره ای عرضی و نیم گنبد انتهایی پوشش یافته است . در دیواره های ضلع غربی و شرقی ایوان، درگاه هایی با پوشش طاقی تعبیه شده که به فضاهای جانبی راه پیدا می کند . در حاشیه داخلی قوس ایوان، دو ستون نما ساخته شده و بر روی آنها آجرهای مشبک قالب زده به ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی متر کار کرده اند . از فراز ستون نمای پایه ایوان غربی، کتیبه های کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز می شود و بر روی ستون نمای پایه شرقی خاتمه می پذیرد . این کتیبه به شدت آسیب دیده؛ با این حال، متن آن طبق معمول، آیاتی از قرآن بوده است . نمای ایوان با تزیینات آجری پیش بر و قالب زده با نقوش هندسی، گره و طرح های تسمه ای مزین شده است . بر دیواره شرقی ایوان، محرابی گچبری با نقوش هندسی، گیاهی و زنجیره ای شکل و کتیبه کوفی قرار دارد که متن کتیبه آن، سوره اخلاص است . در ضلع جنوبی ایوان نیز محراب گچبری و رنگ آمیزی شده ای قرار دارد که منقوش به طرح های هندسی، گیاهی، اسلیمی و کتیبه ای قرآنی به خط کوفی و نسخ است . متن کتیبه نسخ، آیه ۱۱ سوره مریم است . بخش فوقانی ضلع جنوبی ایوان و انتهای پوشش نیم گنبد آن، با مقرنس کاری زیبایی گچبری شده و با نقوش اسلیمی ، گیاهی و هندسی تزیین شده است . در میان یکی از مقرنس های ردیف اول، یک مستطیل و در میان آن، عبارت “عمل علی بن ابوالحسن بن محمودالجامی الحاجی الشهرستانی ” – نام معمار یا استادکار تزیین بنا – اجرا شده است . در طرفین ایوان جنوبی، دو ایوانچه ساخته شده که بر پیشانی آنها نقوش هندسی، گیاهی و اسلیمی گچبری شده و بخش عمده آنها فرو ریخته است. در نمای قوس بیرونی ایوانچه ها، کتیبه ای به خط کوفی مشبک مشجر گچبری شده که متن کتیبه ایوانچه شرقی، آیه ۳۱ سوره اعراف است . در پاکار طاق ایوانچه غربی، کتیبه دیگری به خط نسخ متمایل به ثلث نوشته شده است . ایوان شمالی بنا دقیقا با ایوان جنوبی هم محور نیست . ارتفاع این ایوان، ۱۲، عرض آن ۵۰/۶ متر و عمق آن ۵۲/۷ متر است . در حاشیه قوس ایوان ، دو ستون نما و بر روی آنها، آجرهای مشبک پیش بری به شکل متوازی الاضلاع کار کرده اند. از بالای ستون نمای ضلع شرقی ایوان، دو کتیبه مجزا شروع می شود که بر روی ستون نمای ضلع غربی خاتمه می یابد . کتیبه اول به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه دوم به خط نسخ متمایل به ثلث است که هر دو به شدت آسیب دیده اند . تزیینات نمای ایوان آجری، منقش به نقوش هندسی، گیاهی و طرح های تسمه ای است . تزیینات داخل ایوان مشتمل برکتیبه سرتاسری قرآنی به خط نسخ متمایل به ثلث است که در زمینه تزیین گچبری شده است . بدنه ایوان گچکاری بوده که فرو ریخته است . سطح پوشش نیم گنبد انتهای ایوان، با گچ مقرنس کاری شده و اکنون تنها داغ آنها برجاست . در بالای کتیبه سرتاسری فوق الذکر، در دو طرف، یک طاقنمای گچبری شده با نقوش گیاهی دیده می شود که در چهار طرف آن، کتیبه ای به خط کوفی تزیینی مشجر وجود دارد . بخش عمده تزیینات مزبور و کتیبه ها آسیب دیده است . با این حال، متن کتیبه قرآنی در پیرامون طاقنمای روی دیوار شرقی – آیات ۲ و ۳ سوره نصر- قابل خواندن است . در طرفین این ایوان نیز دو ایوانچه ساخته شده است . ایوانچه شرقی، مدخل ورود به یک اتاق مربع شکل با سقف گنبدی است . بر پیشانی این ایوانچه ها، تزیینات زیبای آجرکاری به صورت یک شش وجهی به چشم می خورد که در وسط آنها قطعات کاشی فیروزه ای نشانده اند و در طرفین ایوان شمالی، دو دیوار که روی هر کدام دو طاقنما با تزیینات آجری و نقوش هندسی با تلفیق کاشی فیروزه ای و آبی لاجوردی است، دیده می شود که صرفا جنبه تزیینی دارد . در ضلع شرقی و غربی صحن، بقایای رواقی مشتمل بر جرزها و قوس ها و دهنه های برجای مانده که با تزیینات زیبایی گچبری و نقوش گیاهی و اسلیمی تزیین شده اند . در پاکار طاق این رواق ها، کتیبه هایی به خط نسخ متمایل به ثلث مشاهده می شود که مضمون آنها احادیث و شعایر اسلامی است . مسجد فرومد فاقد هرگونه کتیبه تاریخی و مدارک مستند تاریخی است . با این حال، باتوجه به شیوه معماری – نقشه دوایوانی و پوشش ایوان ها – و تزیین بنا – کاربرد وسیع آجرتراش با تلفیق کاشی های فیروزه ای و لاجوردی – و مقایسه آن با دو بنای تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان یعنی مسجد جامع گناباد و مسجد ملک زوزن، می توان آن را از آثار اوایل قرن هفتم هجری دانست . این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره ۳۴۵ به ثبت تاریخی رسیده است .