مسجد جامع اشترجان

مسجد جامع اشترجان که نام آن برگرفته از نام صاحب مغفور ولد بن علی اشترجانی بوده که اساس آن سلجوقی و در سال ۷۱۶ قمری ساخته شده است. مساحت تقربی ۱۵۰۰ مترمربع در درب ورودی یکی در جنوب شرقی و دیگری در شمال آن است درب جنوب شرقی سر درگچی و۷ متر ارتفاع دارد. مسجد جامع «اشترجان » در ۳۶ کیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقه لنجان واقع شده است. به استناد کتیبه های تاریخی آن ، در سال ۷۱۵ به دستور خواجه فخرالدین محمدبن محمود بن علی اشترجانی ساخته شده است. این مسجد یکی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار می آید.

کتیبه مسجد جامع اشترجان

در کتیبه ای که نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی، با عنوان «الصاحب الاعظم ملک الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی که از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حکومت لنجان را برعهده داشت. با این که «خواجه» در مقام وزارت نبود، درکتیبه های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است. ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمی شد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.

مسجد ایلخانی، مکمل مسجد کهنتری است که در بازسازیها و دگرگونیها بخشهای بسیاری بر آن افزوده شده است. هنگام تعمیر بنا در ۱۳۳۳ شمسی در کتیبه ای آجری به سبک کتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشکار شد . از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادکتیبه ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی و در حکومت ابوالنصر حسن بهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام کمال الدین اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده است.

مسجد جامع اشترجان در سفرنامه ها

از میان کسانی که از مسجد جامع اشترجان یاد کرده اند ، باید از این بطوطه نام برد که آن را در ۷۲۷ قمری، دیده و در سفرنامه اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا که آبی از وسط آن میگذرد»، یاد کرده است جویی که ابن بطوطه بدان اشاره کرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.

معماری بنا

وسعت مسجد جامع اشترجان ۵۰۰/۱مترمربع (۳۰×۵۰متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است . مسجد دارای دو ورودی است . ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یک از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی – جنوبی و ۳ شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مرکزی ساخته شده است. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن کلی طرح درونی مسجد تأکید دارند.

سردر ورودی

سردر ورودی اصلی که در نیمه شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته و بیش از ۱۲ متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانیکه سر در را تشکیل میدهد ، بقایای دو مناره دیده میشودکه تنها یک سوم آنها هنوز برپاست.سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه ای درسیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأکید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منازة دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دوره سلجوقی آغاز شده بود. یکی از اولین نمونه های شناخته شده از این نوع ایوان ورودی درمسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است .

ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیه ابرقو ، سردر موسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، مناره های فرو ریخته سر در مسجد جامع کرمان ، سر در مسجد جامع یزد و نیز ایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهان نمونه هایی هستند که از قرن ۸ قمری به بعد این روند را ادامه دادند.

شبستان زمستانی

در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالی پلکانی قرار دارد که به یک شبستان زمستانی در زیر این بخش منتهی میشود . صحن مرکزی نسبت به فضاهای سرپوشیده اطراف آن از مساحت کمتری برخوردار است . شبستان شمالی ۳ چشمه طاق و شبستان های شرقی و غربی هر یک دو چشمه طاق عمق دارند . کلیه طاقهای شبستانها بر پیل پایه های ۴ ضلعی قرار گرفته اند. طاق نماهای کور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در ۳ طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده ،گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافته است.

نمای پیرامون صحن را یک ایوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبی ، یک ایوان کوچک با ارتفاع کمتر و دو دهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و ۴ دهنه طاق مشابه بر هر یک از اضلاع شرقی و غربی تشکیل میدهد . هر یک از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابی مستطیل شکل قرار گرفته که بر قرنیزی به ارتفاع ۲۰/۱ مترفرود می آید.

ایوان شمالی

ایوان شمالی با دو ورودی در هر یک از دیوارهای شرقی و غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه می یابد. طاق آهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد که در آن زمینه ای شطرنجی به تقلید از آجر چینی و بندهای آن کنده شده است. بر این زمینه به کمک تزئینات گچبری جمله «الله اکبر» به خط کوفی بنایی به طور مکرر نقش بسته است. کتیبه ای گچی حاوی آیه ۵۶ از سوره احزاب (۳۳) به خط ثلث روی زمینهای به رنگ آبی با بن مایه های گیاهی بر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این کتیبه در قاب باریکی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد .

بقایای کتیبه گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوارشمالی ایوان روی زمینه ای به رنگ آبی دیده می شود. نوارپهنی با طرح هندسی سرتاسر ۳ دیوار ایوان را در قاعدهطاق تزئین میکند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربع های کوچکی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبکر، عمر» به طور پراکنده گچ بری شده است.

ایوان اصلی

ایوان اصلی مسجد سرتا سر ضلع جنوبی صحن را اشغال کرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی وغربی و ۳ ورودی در ضلع جنوبی آن ، از یک طرف به شبستان ها و از طرف دیگر به گنبد خانه مقصوره راه می گشاید. مدخل اصلی مقصوره که در قسمت میانی ضلع شمالی ایوان واقع شده است. از ارتفاع بیشتری برخوردار است . طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شده است.

بقایای چند کلمه از یک کتیبه به خط ثلث از کاشی فیروزه ای بر زمینه گچی با نقش گیاهی زرد رنگ که بر درون سوی طاق ایوان باقی مانده است. حکایت از این دارد که کتیبه ای زیبا در این قسمت وجود داشته است. احتمالاً کتیبه دیگری نیز بر قرار طاقهای ورودی بر ۳ دیوار ایوان می چرخیده است. از این کتیبه امروز فقط زمینه گچی آن باقی مانده است. سطوح جرزهای ایوان در گوشه شمالی غربی و شمال شرقی در قاب باریکی جای داده شده است. که به خط کوفی بنایی آیات ۱ تا ۹ سوریه یس ۰۳۶) و آیه۲۳ و قسمتی از آیه (۵۹)سوره حشر و اسماء الحسنی را در بردارد. در بندهای آجرهای این جرزها کلمات الله ، علی ، رسول الله ، محمد ، الملک لله با گچ نوشته شده است.

مقصوره مسجد جامع اشترجان

مقصوره مسجد با نقشه مربع شکل ساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و روی آنها را لایه ای از گچ به ضخامت ۵/۳ سانتیمتر که در اصل به رنگ نخودی مایل به خاکستری بوده ، پوشانده است. ورودی های سه گانه ای که در هر یک از دیوارهای شمالی،شرقی و غربی گشوده شده است. ارتباط مقصوره را با ایوان جنوبی و مسجد و شبستان های اطراف آن میسر میساخته است. امروزه ورودی های جانبی در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانی دوارها قرار گرفته ، و از ورودیهای جانبی پهن تر است.

طرح سه گانه این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانه به وسیله محراب و دو طاق نمای تزئینی دو طرف آن تکرارشده است.

مقصوره در مقطع عمودی از ۳ قیمت متمایز تشکیل شده است: منطقه مربع شکل پایه بنا، منطقه کثیرالاضلاع انتقالی میان پایه و دایره گنبد و گنبد. منطقه انتقالی از دوطبقه ۸ ضلعی و ۱۶ ضلعی تشکیل شده است. طبقه اول ۴ سکنج مقرنس دارد و ۴ طاق نمای ساده. و طبقه دوم ۴ سکنج و ۸ طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربی طبقه اول باز است و امکان ورود نور کافی را به مقصوره فراهم میسازد. منطقه کثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیب تبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد امکانپذیر ساخته است.

گنبد خانه

استقرار گنبد به کمک سکنجبر ساختمان ۴ گوش بنا، در ادامه سنت دیرینه معماری پیش از اسلام ایران. تحول چشمگیری در دوره اسلامی یافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجان آنچه را که در دوران پیش در بناهایی چون: مقبره سامانیان در بخارا، مقبره عرب اتا در تیم، نزدیک سمرقند. مقبره دوازده امام در یزد. به ویژه در گنبد خانه های مقصوره های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به کار گرفته شده است. استفاده از طبقه دوم ۱۶ گوش مستقل در منطقه انتقالی -که اولین نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهان مشاهده میشود. سرآمد تحولات عظیمی در روشهای پوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید.

ترکیب مقرنس سکنجهای طبقه ۸ گوش مسجد جامع اشترجان اولین نمونه سکنج مقرنس دار شناخته شده است . در مقصوره سلجوقی مسجد جامع گلپایگان ، و سپس نمونه های ایلخانی آن را همچون مسجد جامع ورامین به یاد می آورد.

بر ۴ قوس طاق نماهای طبقه ۸ ضلعی منطقه انتقالی،روی محورهای اصلی بنا، یک کتیبه گچبری به خط ثلث بر زمینه گیاهی آبی رنگ آیات ۱۸ تا ۲۲ سوره توبه (۹) نقش بسته است. در کتیبه اصلی مقصوره مسجد جامع اشترجان که بر پایه گنبد آن واقع است، آیه ۱ تا قسمتی از آیه ۶ سوره فتح (۴۸) با گچ به خط کوفی بافته بر زمینه ای از نقوش گیاهی نوشته شده است. در لا به لای حروف بخش پایانی کتیبه، در قسمت بالا ، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدین صورت نوشته شده است: «و ذلک فی اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبع مائة). دو نوار باریک گچبری تزئینی ، یکی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید و نخوردی بر بالای این کتیبه به دور گنبد می چرخد.

تزیینات بنا

تزیینات این سر در با عناصر آجرکاری، کاشی کاری و با استفاده از نقش مایه های هندسی و نوشتاری و اندکی گیاهی شکل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی که بر ستونهای باریک توکار چند ضلعی و یا دایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شکل جای گرفته است. نقش عمده را در تقسیم بندی متقارن سطوح ایوان ایفا میکند . فضتی طاق مقرنس ایوان از ۶ طبقه تشکیل شده که طاسهای آن با ترکیبی از نقشه ای هندسی از کاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه ای، وآجر تراشیده بی لعاب مزین شده است.

درون سوی طاق اصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سر در (لچکی ها و پهنه طاق نماها ، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا کتیبه های متعدد به دو خط ثلث و کوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از ترکیب آجر بی لعاب و کاشی در دو رنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای تزیین شده است . امروزه تمامی تزیینات کاشی کاری مسجد به استثنای یک مورد در سردر شمالی متمرکز گشته است .

تزئینات کاشیکاری سر در مسجد جامع اشترجان از نمونه های شاخص این نوع تزئین در دوره ایلخانی است. با تزئین کاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه ، مسجد جامع ورامین و نیز مقبرة پیر بکران قابل مقایسه است. استفاده از آجر لعابدار که نمونه های اولیه آن در بناهای سلجوقی مشاهده می شود. در دوره خوارزمشاهی اوج گرفت و در دوره ایلخانی تحول بیشتری یافت . پیشرفت هنر کاشی کاری در قرون بعدی همچنان ادامه یافت. در کنار کاشیهای لاجوردی و فیروزه ای مسجدجامع اشترجان، نخستین نمونه تاریخدار کاشی «زعفرانی» نیز دیده میشود.

کتیبه های مسجد جامع اشترجان

مورد استثنایی یادشده، کتیبه ای از کاشی است که بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته. اکنون تنها چند کلمه از آن باقی است. سر در اصلی به تنهایی ۱۹ کتیبه از کتیبه های مسجد را در خود جای داده است. در این میان کتیبه تاریخی حاوی نام بانی مسجد که با کاشی لاجوردی بر زمینه فیروزه ای و به خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میکند، از اهمیت به سزایی برخوردار است.

دو کتیبه کوچک ، در لابه لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین گر را در دو جمله : «عمل بنا احمد ابن محمد البناء المعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، کار ساختمان و تزیین آجرکاری و کاشیکاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده دار بوده اند.

این بنا با ۴۷ کتیبه حاوی مضامین مختلف قرآنی ، مذهبی و تاریخی با انواع سبک های نگارش از غنای خاصی برای مطالعات کتیبه شناختی در خور مقایسه با بناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبره پیربکران در اصفهان است.