مرگ و سوگواری

مرگ و مردن صرفا پدیده ای زیستی و بیولوژیک و موضوع بحث زیست شناسان و پزشکان نیست ، بلکه به همان نسبت موضوعی اجتماعی ، روان شناختی ، فرهنگی و دینی است ؛ زیرا هموازه با خود اندوه و سوگ و نیز فقدانی اجتماعی را برای مجموعه ای از انسان ها به هم راه می آورند و جوامع و فرهنگ های گوناگون به شکل های گوناگون به آن واکنش نشان داده اند . انسان در تاریخ زندگانی اجتماعی اش و از زمانی که آن اندازه قدرت اندیشیدن یافت که توانست به مرگ نیز به مثابه ی پدیده ای ژرف بیندیشد ، به آن معنایی فراتر از فقدان ساده ی حیات یا پایان ساده ی زندگی بخشید و در پی آن آیین ها و مناسک مختلف را با سوگ واری و تسلی بخشی . به همین منوال اشکال گوناگون مناسک و باورهای مرتبط با مرگ مانند همه ی جنبه های گوناگون زندگی در فرهنگ های مختلف شکل گرفته است .

ناگزیر بودنن مرگ جسمانی از یک سو و اعتقاد به بقای روح یا جاودانگی آن از سوی دیگر در فرهنگ های مختلف باعث شکل گیری صورت های متفاوتی از آیین های مربوط به مرگ شده است .

در فرهنگ های مختلف ، آداب مرتبط با مرگ و سوگواری بنابر مذهب و سیر تاریخی آن جامعه به شیوه های گوناگونی اجرا می شده است . مناسک مربوط به مرگ در ایران پیش از اسلام با مناسک بعد از آن تفاوت چشم گیری داشته است .

بر پایه ی اعتقادات زرتشتی روان آدمی پس از مرگ سه روز اطراف جسد به سر می برد و سپس بر اثر وزش باد به جای گاهی می رود تا به اعمال او رسیدگی شود و درباره ی او داوری صورت پذیرد .
طبق اعتقادات زرتشتی جسد را باید دور از مردم بر بالای کوه در جاهایی که به آن برج خاموشان می گویند بگذارند تا طعمه ی مرغان و جانوران لاشه خور شود . پس از مدتی استخوانهای پراکنده را گرد آورده در چاهی که آن را استودان (استخوان دان ) می گویند می ریزند زیرا آب و خاک و آتش مقدس اند و آلودن آنها جایز نیست . البته این رسم امروزه در میان زرتشتیان متداول نیست و آنان برای آلوده نکردن خاک مردگان را در قبرهای سیمانی دفن می کنند .

در دوزخ زرتشتی از شعله های آتش فروزان خبری نیست زیرا آتش مقدس است و هرگز نباید به لوث وجود گناهکاران آلوده شود . آنچه دوزخیان زرتشتی را شکنجه و عذاب می دهد نبودن آتش و سرمای سخت و ظلمات محض است .در آنجا تاریکی به قدری شدید و غلیظ است که می توان آن را لمس کرد و بوی نامطبوع این شکنجه گاه به قدری متراکم و جسمانی است که می توان آنرا باکارد برید.

آداب پیش از مرگ

هنگامی که یکی از اعضای خانواده در بستر مرگ بیفتد و کسانش احساس کنند که مرگ وی نزدیک است او را به پشت می خوابانند و پاهایش را رو به قبله دراز می کنند و قدی آب تربت در دهانش می ریزند و شهادتین به زبانش جاری می کنند و دعای عدیله و حدیث کسا به گوشش می خوانند .

آداب هنگام مرگ

هنگامی که فرد ازدنیا رفت دست هایش را می کشند و به پهلویش می چسبانند و پلک ها و دهان او را می بندند . اگر پس از بستن پلک ها مجدداچشم های میت باز شد ، می گویند مرده هنوز چشم به دنیا دارد و از عیال و اولادش دل نمی کند ، اما اگر گوشه ی یکی از دو چشم او باز شد می گویند میت چشم به را ه شخصی سفر کرده است و هنوز روح از بدنش کاملا بیرون نرفته است . به عقیده ی بعضی تا وقتی میت در حال نزع است و کاملا روح از بدنش پرواز نکرده هیچ کس نباید شیون و زاری کند و صدای گریه نباید بلند شود زیرا اگر گریه کنند شخص در حال مرگ جان به سر می شود یعنی روحش در سر یا بینی او متوقف می شود و مدتی طول می کشد تا جان از بدنش بیرون برود .

آداب پس از مرگ

پس از فوت اقوام و نزدیکان میت گریه و شیون می کنند . عده ای تابوت را به اطاق میت می آورند . به این ترتیب که تابوت را از پایین پا یعنی سر باریک تابوت وارد اتاق می کنند و کنار میت قرار می دهند . آن وقت نمد یا لحافی در کف تابوت پهن می کنند و متکای کوچکی هم در بالای تابوت قرار می دهند . چند تن از خویشان و آشنایان میت جسد را در تابوت می گذارند و قطیفه یاچادر شب روی میت می کشند . پس از انجام دادن این مقدمات تابوت را به دوش گرفته ، صلوات کشان و لا اله الاالله گویان از اتاق خارج میسازند .
اگز مرده ثواب کار باشد تابوت سبک می رود و اگر گناه کار باشد سنگین و کند پیش می رود . اگر میت در بیرون از خانه اش مرده باشد بعد از آوردن جسد به خانه او را با تابوت به منزلش می برند تا مرده برای آخرین بار از محیط زندگی خود دیدار کند و پس از آن بی درنگ تابوت را از خانه به مرده شوی خانه می برند .
دوستان و اقوام همراه تابوت و صاحبان عزا به دنبال تابوت حرکت می کنند . چند تن هم بازوی آنهارا گرفته به طرف مرده شوی خانه راه می افتند . در راه مردم جلو می دوند و پایه های تابوت را به دوش می گیرند و چند قدم همراه تابوت می روند و لا اله الاالله می گویند . بعضی از مردم نیز وقتی چشمشان به تابوت می افتد از راه خود بر می گردند و هفت قدم همراه تابوت می روند .
در روستاها وقتی شخصی فوت می کند قاصدی به خانه قبرکن می رود و به او می گوید که برای متوفا قبری بزرگ و وسیع حفر کند . کس دیگری هم به مرده شوی اطلاع می دهد تا آب منبع مدو شوی خانه را گرم کند و سدر و کافور آماده سازد اما در شهرها همه چیز از قبل مهیاست قبرها از قبل کنده شده و غسال خانه در انتظار میت است و بعد از پرداختن هزینه کفن و دفن توسط اطرافیان فرد مرحوم کار ادامه می یابد.

در غسال خانه مرده شوی لباس مرده را ازتن او بیرون می آورد . بعد میت را روی سنگ تخته می گذارند و آماده ی شست و شو و غسل دادن می شود . اول بدن میت را با آب و صابون می شوید . بعد نیت می کند و می گوید ( غسل می دهم این میت حاضر را از برای پاکیزگی بدن و رضای خدا قربة الی اله ) سپس میت را سه نوع غسل می دهد ، یک غسل با آب سدر ، یک غسل با آب و کافور و یک غسل هم با آب خالص .
پس از آن میت را حنوط می کند و ترکه از چوب بید تر و تازه زیر بغلش می گذارد . بعد او را در کفن می پیچد. اگر میت مرد باشد کفنش عبارت است از عمامه (یا سربند ) چانه بند ، لنگ ،یک جفت پاپیچ و یک پارچه سرتاسری (کفن) . اگر میت زن باشد کفنش عبارت است از چارقد ، سینه بند ، چانه بند و یک کفن سرتاسری .

پس از کفن کردن میت و انجام دادن پاره ای مراسم مذهبی ، او را مجددا در تابوت گذاشته به بیرون عسال خانه می برند . در مدتی که میت را غسل می دهند افراد خانواده جلوی در مرده شوی خانه و بقیه اقوام و خویشاوندان و دوستان عقب تر منتظر می ایستند.
در فضای محوطه ی جلوی مرده شوی خانه دوباره میت را روی زمین می نهند و نماز میت را می خوانند . بعد از نماز تابوت را بر روی دست ها بلند کرده به طرف گورستان حرکت می کنند . دربین راه با صدای بلند صلوات می فرستند و لااله الا الله می گویند .
در گورستان تابوت را چند متر دورتر از محل قبر بر زمین می گذارند و پس از آماده شدن قبر میت را در قبر می نهند و عقاید حقه را به او تلقین می کنند و بعد لحد را با خشت یا آجر یا سیمان می پوشانند و قبر را با خاک پر می کنند . کسی که داخل گور می شود و میت را داخل قبر می گذارد باید سربرهنه و پای برهنه باشد . کسانی هم که برای ریختن خاک داخل قبر کمک می کنند هیچ وقت بیل را ازدست یکدیگر نمی گیرند . بلکه هر کس که چند بیل خاک داخل قبر می ریزد بیل را رها کرده نفر بعد آن را از زمین بر می دارد و کاربه همین طریق ادامه می یابد.
وقتی قبر با خاک پر شد اطااف قبر را با قلوه سنگ می چینند و حدود ۲۰تا ۳۰ سانتی متر از زمین برجسته می سازند تا صورت قبر مشخص شود آنگاه حاضران یک به یک درکنار قبر می نشینند و انگشت سبابه ی خود را روی خاک قبر می گذارند و فاتحه می خوانند . پس از قرائت فاتحه دسته جمعی راهی محل مراسم ختم (مسجد یا خانه متوفا ) می شوند . در آنجا برای متوفا طلب مغفرت می کنند و پس از پذیرایی مختصرو قرادت حمد و سوره به سر کار روزانه باز می گردند . فردای روزی که مرده به خاک سپرده می شود ،قبل از طلوع آفتاب نزدیک ترین اعضای خانواده متوفا بر سر مزار می روند و فاتحه می خوانند .