مراحل تولید قلمکار

حال در این مطلب مراحل تولید قلمکار را برایتان شرح می دهیم .قلمکار نوعی پارچه طرح دار نساجی ایرانی است. پارچه با استفاده از تمبر‌های چوبی چاپ شده طراحی می‌شود. تمبرها عمدتا از چوب گلابی ساخته شده اند که دارای انعطاف پذیری و تراکم بیشتری برای حکاکی و ابزار قدیمی است. در این کارگاه صدها الگوی مختلف از جمله طرح‌های عربی، طرح‌های فلور و فون، طرح‌های هندسی، طرح‌های قبل از اسلام، صحنه‌های شکار، بازی‌های پولو، اشعار فارسی، کتیبه‌های ارمنی و عبری وجود دارد. قلمکار نیز به عنوان کلمکاری (Kalamkari) در هند شناخته می‌شود که اساسا یک نوع نساجی دست بافتی است که روی آن نقاشی شده است یا بلوک چاپ شده است. آن را نیز با نام قلمکار یعنی قلم و جوهر که در ابتدا با همان روش تولید می‌شود،می شناسند. اصفهان یکی از مهمترین شهرهای تولید صنایع دستی در سراسر جهان است. معنای (Qalamkar) ساخته شده با قلم و جوهر است که ابتدا با همان روش تولید می‌شود.

ریش تابی یا سردوزی

طاقۀ پارچه طبق سفارش به اندازه های مختلف بریده می شود و روی بعضی از قطعات «ریشه تابی»و روی برخی دیگر «سردوزی» می شود. این مرحله توسط دختران و زنان خانه دار انجام می شود و در واقع، کاری جنبی در کنار خانه داری است که طی دهه های اخیر در اصفهان مرسوم و متداول شد. است. برای انجام این مرحله از کار، مثلا اگر موضوع چاب قلمکار یک رومیزی چهارگوش باشد . ابتدا پارچۀ بریده شده در اندازۀ مورد نظر را از چهار طرف به اندازۀ ۷ سانتیمتر نخ کش میکنند. سپس از طرفی که بود آن کشیده شده است، تار و از طرفی که تار کشیده شده است، طول گره می خورد. این کار زیبایی خاصی به پارچه می بخشد.

قابل ذکر است که انواع روتختی و پرده سردوزی و رومیزی های گردهم سردوزی و هم ریشه تایی می شود.

آبخور کردن و دندانه دادن (مازو کردن)

پارچه های ریشه تابی یا سردوزی شده در رودخانه «آبخور» (از دوران صفویه آبخور کردن و مازو کردن پارچه های قلمکار در کنار زاینده رود انجام می شده است.) و سپس کار «دندانه کردن» (مازو کردن) پارچه انجام می شود. برای آماده کردن دندانه، ابتدا، گرد پوست انار را با هلیله، به نسبت شش به یک (شش قسمت گرد پوست انار و یک قسمت هلیله) مخلوط می کنند و با افزودن مقدار کمی آب، آن را به صورت خمیری سفت درمی آورند و برای استفاده، به شکل گلوله هایی درمی آورند؛ سپس این گلوله ها را به میزان لازم در تغاری (مقدار استفاده از این گلوله ها، یک عمل تجربی است) در آب حل می کنند و پارچه ها را در این مایع فرو می برند تا کلیۀ نقاط پارچه به مایع مذکور آغشته شود و به رنگ زرد مایل به کرم درآید.

گاهی هم صرفاً از پوست انار استفاده می کنند و پارچه ها را پس از آبخور کردن با پوست انار که از روز قبل در ظرفی خیسانده شده و به صورت محلول درآمده با آب معمولی مازو می کنند تا پارچه به رنگ زرد پوست اناری درآید.

مازو کردن پارچه – که ویژه قلمکارهای سنتی و معمول است – برای خوشرنگ شدن زمینه و تثبیت بهتر رنگ در مراحلی بعدی است. به هرحال پارچۀ مازو شده برای خشک شدن روی ریگ های حاشیۀ زاینده رود پهن می شود و پس از خشک شدن راهی کارگاه های چاپ قلمکار می شود.

تفکیک رنگ

از آنجا که چاپ قلمکار به ندرت با یک رنگ انجام می شود، پس ضرورتاً باید در مرحلۀ طراحی،عمل تفکیک رنگ نیز انجام پذیرد و هریک از قسمت های طرح به نسبت رنگی که باید داشته باشد. به طور جداگانه ترسیم شود. برای این کار، پس از ترسیم طرح، به منظور قرار گرفتن دقیق نقوش در جای خود، چهارگوشه طرح به وسیلۀ چهار نقطۀ الف، ب، ج، د مشخص می شود. آنگاه صفحات کاغذی به تعداد رنگهای مورد نیاز تهیه و بعد از انطباق نقاط مشخص شدۀ هر برگ از آنها بر روی نقاط تعیین شدۀ طرح اصلی، خطوط مربوط به رنگ مورد نظر ترسیم می شود. برای مثال در صورتی که ساخت قالبی با چهار رنگ( قلمکارهای سنتی اصفهان که هم اکنون نیز تولید آن رواج بسیار دارد، دارای چهار رنگ مشکی و قرمز و دو رنگ از سه رنگ زرد ريا، سبز و آبی است . ) مورد نظر باشد، تهیه و چهار طرح مستقل ضروری است، یعنی در چاپ قلمکار هر رنگ مخصوص یک قالب است و هر قالب مخصوص یک رنگ است.

اگرچه در حال حاضر قلمکارسازان بیشتر از چهار رنگ اصلی استفاده می کنند که عبارت اند از: مشکی، قرمز، آبی و زرد و هریک از این رۀ قالب مخصوص خود را دارند، ولی خطوط اصلی طرح در رنگ مشکی است، بنابراین حتماً باید در آغاز رنگ مشکی روی پارچه چاپ شود و بعد رنگ های دیگر، زیرا بقیۀ رنگها هریک قسمتی از رنگ مشکی را پر می کند تا در پایان طرح اصلی خود را نشان دهد. گفتنی است که در چاپ قلمکار تا هفت رنگ را به راحتی می توان کار کرد.

پس از اینکه پارچه های مازو شده به کارگاه قلمکارآمد، به وسیلۀ جارو کمی آب روی آنها می پاشند و چند دقیقه انها را روی هم قرار می دهند. تا رطوبت پارچه گرفته شود؛ سپس پارچه ها را به صورت منظم تا می کنند. تا چروک هایشان صاف و پارچه آمادۀ چاپ شود. بعد نوبت به «پر زدن» پارچه میرسد یعنی آنکه لب پارچه ها را استادکاران به سنگ می زنند. تا کاملا صاف شده و چاپ به راحتی روی آن انجام شود.پس از آماده سازی پارچه ابتدا رنگ مشکی بر روی آن زده می شود . چاپ رنگ سیاه توسط استادکاران ماهر انجام می پذیرد که از مهارت بالایی برخوردارند .

چاپ رنگ مشکی

چاپ رنگ مشکی که اصطلاحاً «رنگ سیاه» نامیده می شود، باید توسط استادانی انجام شود که از مهارت بالایی برخوردارند. چون طراحی روی پارچه را آنها انجام می دهند، با قالب های مخصوص اندازۀ طرح بندی را آغاز می کنند و به اصطلاح طراحان، سیاه قلم کار را انجام می دهند. نقش مواد متشکلۀ رنگ مشکی و اصولا کلیۀ رنگهای مورد مصرف در قلمکارسازی به طور خلاصه، بدین قرار است:

الف) کتیرا: در کلیۀ رنگها، از کتیرا، به منظور ایجاد غلظت در خمیر چاپ، استفاده می شود و مقدار مصرف آن، توسط صنعتگران، بر اثر تجربه به دست می آید و معیار و ضابطۀ خاصی ندارد.

ب) زنگ آهن: زیاد بودن مقدار زنگ آهن، در مایع رنگی، موجب پررنگ شدن رنگ مشکی می شود. برای به دست آوردن زنگ آهن، قطعات بی مصرف آهن را مدتی داخل ظرف آبی قرار میدهند و گاه گاه آن را به هم میزنند تا رنگ مورد نیاز تهیه شود.

ج) زاج سیاه : مادۀ اصلی ایجاد رنگ مشکی است و با افزایش مقدار آن، رنگ به دست آمده سیرتر می شود.

د) روغن کرچک : مقدار مصرف آن، در خمیر رنگ، بسیار جزئی (به میزان ۵ گرم در لیتر) است و به منظور دادن حالت روغنی، در خمیر رنگ به کار میرود؛ استفاده از آن مانع خشک شدن و چسبیدن رنگ در داخل شیارهای قالب می شود و ضمناً بر دوام قالب نیز می افزاید. برای تهیۀ رنگ مشکی ابتدا مقداری کتیرا را به مدت ده روز در ظرف آبی قرار می دهند تا کاملا حل شود؛ سپس زاج سیاه را به طور جداگانه در آب حل می کنند،آنگاه محلول زنگی آهن را با محلول کتیرا( برای هر یک کیلوگرم لعاب کتیرا مقدار ۱۰ تا ۱۵ گرم زاج سیاه اضافه می شود.) ، مخلوط می کنند تا به صورت مایع نیمه سیالی که تقریباً به شکل فرنی (نوعی دسر که از نشاسته تهیه می شود و دارای غلظت خاصی است.) ، است درآید.

در مرحلۀ آخر، زاج سیاه محلول در آب را با روغن کرچک مخلوط می سازند. و با مایع اول ترکیب و با استفاده از پارچۀ کرباس صاف می کنند. پس از تهیۀ رنگ، آن را معمولا درون تغاری می ریزند و روی تغار را با پارچه پشمی و یا ماهوت طوری می پوشانند که فقط قسمت کوچکی از آن باز است تا از آن به وسیلۀ قلمورنگ را برداشته و روی پارچه مالیده شود. ( قلمو را صنعتگران شخصا از ریشه ریشه کردن پارچه های پشمی درست میکنند و اصطلاحا آن را پوچه، و کسی که عمل مالیدن رنگ را روی پارچه انجام می دهد. «پوچه مال» میگویند.

این کار را معمولا کودکان کارآموز انجام میدهند.) آنگاه با قرار دادن قالب روی این پارچه آغشته به رنگ و انتقال قالب بر روی پارچه انتخابی برای قلمکار، نقش را چاپ می کنند؛ در این حالت رنگ مشکی دقیقاً همان رنگی نیست که پس از تولید کامل قلمکار دیده می شود، بلکه کم رنگ تر است و پس از انجام عملیات دیگری به صورت رنگ مشکی اصلی ظاهر می شود، این عملیات پس از چاپ رنگ قرمز صورت می گیرد. گفتنی است، از آنجا که لعاب کتیرا و محلول زاج سیاه هردو بی رنگ اند. برای دید بهتر چشم استادکاران چاپ، که بتوانند قالبها را با هم جفت کنند، مقداری رنگ مشکی یا آبی پیگمنت به صورت خام به آن اضافه میکنند. در گذشته این رنگ مشکی را از اکسیده کردن آهن به کمک رطوبت تهیه می کردند.

چاپ رنگ قرمز

این رنگ بیشتر در قسمتهای ریز یا زمینۀ قالب قرار میگیرد و در میان استادکاران قلمکارساز به «رنگ دُوُد» معروف است که پس از رنگ مشکی، این رنگ را کار می کنند و برای انتقال این رنگ بر روی پارچه احتیاج به ضربات بیشتری بر روی قالب است؛ به خصوص در جاهایی که قالب رنگ قرمز ریز و شویدی باشد. برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا، استفاده می شود. نقش عوامل متشکلۀ رنگ قرمز به شرح زیر است :

الف) گل سرخ: گل سرخ، صرفاً برای خاطر قابل رؤیت بودن نقش قالب چاپ شده روی پارچه به کار می رود و هیچ گونه اثری در رنگ پذیری نقش ندارد.

ب) روغن کنجد: این ماده نیز نقشی مشابه روغن کرچک در رنگ مشکی دارد؛ یعنی مانع خشک شدن رنگ در داخل شیارهای قالب و باعث دوام بیشتر آن می شود.

ج) زاج سفید: عامل اصلی تشکیل رنگ قرمز است و میزان مصرف آن موجب شدت یا ضعف رنگ مورد نظر می شود.

برای تهیۀ این رنگ، ابتدا گل سرخ را در آب خیس و با روغن کنجد، مخلوط میکنند. در این موقع همزمان با اضافه کردن روغن کنجد به گل سرخ، مخلوط را مدتی با دست می سایند تا به صورت مایعی غلیظ و یکنواخت درآید. ( این عمل را در اصطلاح علمی «کف زدن» مینامند) مایع حاصل را به تدریج به محلول کتیرا (برای هر کیلوگرم لعاب کتیرا ۵۰ گرم زاج سفید ایرانی اضافه می شود.)،اضافه می کنند. تا به صورت فرنی درآید.

نحوۀ تهیه محلول کتیرا درست مشابه آن در رنگ مشکی است. سپس محلول حاصل را صاف می کنند، در این موقع، رنگ آمادۀ مهر زدن و چاپ است. نحوۀ به کار بردن این رنگ نیز مشابه استفاده از رنگ مشکی است. ضمناً نقوش ایجاد شده به وسیله این رنگ، قبل ازانجام عملیات ظهور و تثبیت، به رنگ اصلی نیست و غالبا رنگ به صورت کدر است. ( نحوۀ استفاده از رنگهای مذکور به دو طریق است: اول به طریقی که ذکر شد؛ در طریق دوم ممکن است درون تغاری که در طرف راست استاد قلمکارساز قرار دارد، فقط محلول کتیرا وجود داشته باشد و از آن صرفاً به منظور ایجاد محیط مناسب با خاصیت آلاستیکی در پارچۀ کشیده شده برروی تغار، استفاده شود. در این حالت، ظرف دیگری نزدیک تغار موجود است که حاوی رنگ مشکی است و پوچه مال به وسیله پوچه رنگ را روی پارچۀ سطح تغار می مالد تا استادکار نیز، به وسیله زدن قالب بر روی پارچۀ آغشته به رنگ، قالب را روی محصول مورد نظر، چاپ میکند.)

ناگفته نماند که لعاب کتیرا یا محلول زاج سفید هردوبی رنگ است و برای دید چشم استادکاران چاپ مقداری رنگ قرمز پیگمنت – به صورت خام – به آن اضافه می کنند. درگذشته به جای رنگ پیگمنت، از گل سرخ یا گل اخرا استفاده می کردند. پس از اجرای دو مهر مشکی و قرمز، بار دیگر پارچه ها را به رودخانه می برند و شست وشو می دهند تا رنگ های اضافی از پارچه خارج و آماده عمل تثبیت دو رنگ مذکور شوند. پارچه های چاپ شده با دو رنگ مشکی و قرمز را که در رودخانه شسته و خشک کرده اند به کارگاه می آورند و داخل پاتیل هایی حاوی آب جوش، گرد پوست انار و آلیزارین، فرو میبرند. (در این مرحله باید نسبت آلیزارین و گرد پوست انار مشخص باشد، چنانکه اگر مقدار پوست انار زیادتر از نسبت معین شود، رنگها کمرنگ و زمینه روشن … و در صورتی که مقدار آلیزارین زیاد باشد، رنگها ، مخصوصا قرمز تندتر ولی زمینه کدر می شود.) پس ازقرار دادن کلیۀ قطعات پارچه درون پاتیل، با درنظر گرفتن ظرفیت آن و به هم زدن مختصر آنها، کلیۀ پارچه ها را بیرون می آورند و مجدداً هرکدام را به طورجداگانه، داخل پاتیل قرار میدهند و تقریباً به مدت پانزده دقیقه می جوشانند؛ این مدت زمان، بعضی مواقع طولانی تر می شود و به طور کلی، تا هنگامی ادامه می یابد که رنگهای موجود روی پارچه (مشکی و قرمز)، به طور مطلوب، ظاهر شود.

پس از آنکه پارچه ها مدتی در داخلی پاتیل جوشید و رنگهای مورد نظر ظاهر شد، آنها را برای شست وشوی مجدد به رودخانه می برند. (البته پارچه هنگام نقل و انتقال نباید با جسم آهنی تماس پیدا کند، چون در غیر این صورت، لکه های سیاهی ایجاد می شود که از بین بردن آن، اشکالات زیادی خواهد داشت.) پارچه ها در این حالت، احتیاج به مدتی شست وشو دارند. ( گفتنی است که از حدود سال ۱۳۵۰ش که قلمکارسازان به طور عمده به جای استفاده از رنگ های طبیعی از رنگهای شیمیایی و به ویژه پیگمنت استفاده می کنند، دیگر احتیاج به انجام عمل تثبیت رنگ های مشکی و قرمر نیست. اما قلمکارسازانی که از رنگهای طبیعی استفاده می کنند. همچنان شیوۀ مذکور را برای تثبیت رنگ انجام می دهند.)از این زمان به بعد، پارچه ها به دو دسته تقسیم می شود:

دستۀ اول پارچه هایی که بخواهند با همان رنگ کرم باقی بماند، که پس از خشک شدن آنها را به کارگاه عودت می دهند؛

دستۀ دوم پارچه هایی که احتیاج به سفید شدن زمینه دارد که برای تبدیل رنگ زرد زمینه به سفید، به طریق زیر عمل می شود: ابتدا محلولی از فضولات گاو تهیه و کلیه پارچه ها را به آن آغشته و به مدت ۲۴ ساعت روی هم انبار میکنند، آنگاه پارچه ها را روی ماسه های کنار زاینده رود( یا کارگاه های آب )، پهن ( نقش پارچه ها در این حالت به طرف زمین است ) و اطراف آن را مهار می کنند تا تمامی سطح پارچه ها به طور یکنواخت در معرض تابش خورشید قرار گیرد . انجام کامل عمل سفیدگری در تابستان معمولا پنج تا هشت روز و در زمستان گاهی تا یک ماه طول می کشد. البته مدت زمان بستگی کامل به درجه حرارت هوا و تابش مستقیم خورشید دارد.

در تمام این مدت به طور متناوب بر روی پارچه ها، آب می پاشند. و به مجرد تبخیر رطوبت پارچه عمل پاشیدن آب تکرار می شود. تا نتیجۀ مطلوب حاصل شود. معمولا در آخرین روز پارچه ها را برمی‌گردانند و سطح نقش دار آن را در معرض آفتاب قرار می دهند. عمل نم زدن در این حالت نیز تکرار می شود و پس از خشک شدن پارچه ها آنها را جمع می کنند. به عقیدۀ قلمکارسازان، استفاده از فضولات گاو در مرحلۀ سفیدگری، موجب بیرون آوردن جرم و مواد اضافی پارچه و باعث تسریع در عمل سفیدگری زمینۀ آن می شود.

در دهۀ ۱۳۵۰ش به منظور جایگزینی مواد شیمیایی به جای فضولات گاو، مطالعات و آزمایشهای مختلفی توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران صورت گرفت که در نتیجه دریافتند با مصرف نوعی صابون مخصوص نساجی، عملی سفیدگری به نحوی بهتر و سریع تر انجام میگیرد. استفاده از این صابون علاوه بر آنکه سرعت کار را افزایش میدهد و مدت زمان سفیدگری را به میزان پنجاه درصد کم می کند، از نظر بهداشتی نیز برای صنعتگران مضر نیست، از این رو استفاده از آن به میزان بسیار زیادی رایج شده است. به هرحال، پس از طی این مرحله از کار، کلیۀ پارچه های چاپ شده با دو رنگ مشکی و قرمز، اعم از زمینه سفید یا کرم، پس از خشک شدن، به کارگاه عودت داده و آمادۀ چاپ سایر رنگها می شود.

چاپ رنگ آبی (نیلی)

درگذشته ای نه چندان دور، برای تهیۀ رنگ آبی در نقش زنی پارچه های قلمکار، صرفاً از دو رنگ به نام «نیل پر طاووسی» و «نیلی نخودی» استفاده می شد. نحوۀ استفاده از این دو رنگ، با هم اختلاف جزئی دارد؛ بدین صورت که نیل پر طاووسی با مواد دیگری ترکیب و مصرف می شود، ولی نیل نخودی، ضمن مخلوط شدن با مواد دیگر، باید با نیل پر طاووسی نیز مخلوط و بعد مصرف شود اختلاف دیگر این دو رنگ آن است که نیل پر طاووسی، اغلب برای قالب های درشت و به اصطلاح قلمکارسازان «قالبهای لپ» مصرف می شود، در صورتی که برای استفادۀ نقوش ظریف، از مخلوط هر دو رنگ استفاده می کنند، ضمناً از مخلوط کردن دو رنگ یاد شده، آبی تیره تری به دست می آید.

برای ساختن رنگ نیل … ابتدا نیل را درون ظرفی با آب مخلوط میکنند و در مدت دو تا سه روز به همان وضع نگه می دارند تا رنگ کاملا خیس بخورد و بهتر از هم باز شود. سپس مادۀ به دست آمده را کم کم در هاون سنگی می ریزند و با اضافه کردن کمی جوهر گوگرد( جوهر گوگرد یا اسید سولفوریک، باعث تسهیل عمل باز شدن مولکولهای رنگ از یکدیگر می شود.) و روغن گلیسیرین و مقداری آب، به مدت دو تا سه روز می سایند محلول آماده شده، کاملاً یکنواخت است و آن را با محلول کتیرا که قبلا مدت ده روز در آب خیس کرده بودند، مخلوط می کنند. در این حالت، رنگ آمادۀ نقش زنی و مصرف است.

مواد تشکیل دهنده رنگ نیل نخودی عبارت است از: نیل نخودی، شیرۀ انگور و تور نگار (نشادر). این مواد را به نسبت معینی، که صرفاً تجربی است، با آب مخلوط می کنند و به مدت نیم ساعت می جوشانند. سپس مایع حاصل را داخل خمره ای میریزند و به نسبت درجۀ حرارت هوا از پانزده تا سی روز، به همان صورت نگهداری میکنند؛ آنگاه رنگ آماده و قابل استفاده می شود. نشانه اماده بودن رنگ برای مصرف حبابا های هوایی است که روی مایع ظاهر می شود . همان طور که قبلا نیز ذکر شد، مایع رنگ نیل نخودی به تنهایی مصرف نمی شود، بلکه به همراه کمی نیل پر طاووسی به کارمی رود .

همچنین مانند تهیه سایر رنگها، برای به دست آوردن غلظت مطلوب رنگ مصرفی، از مایع کتیرا استفاده می شود. نحوه به کار بردن رنگهای نیلی نیز، مشابه سایر رنگهاست. متاسفانه در حال حاضر، و به طور عمده قلمکارسازان، برای رنگ آبی از رنگ های چاپی پیگمنت استفاده میکنند. هرچند این رنگ ثبات چندانی ندارد، ولی اگر در تهیۀ آن دقت شود، استقامت آن چندان کمتر از رنگهای گیاهی نیست.

رنگ آبی یا به اصطلاح قلمکارسازان «نیل» در ساقه و شاخه و یا زمینۀ طرح های قلمکار به کار میرود. قلمکارسازانی که با کیفیت بالا کار می کنند، همیشه از دوظرف آب استفاده می کنند: یکی برای نقاط ریز و ظریف که دارای رنگ سیر است و دیگری برای نقاط پر یا درشت که از رنگ آبی روشن استفاده می شود. برای تهیۀ رنگ آبی پیگمنت، ابتدا امولسیون خمیر تهیه می شود که مخلوطی است از آب و نفت و امولگاتور که فاز آب و نفت به وسیله این ماده با هم ترکیب میشود. مقدار مصرف آن در فرمول ده تا بیست گرم در هر کیلوگرم است که البته به درصد خالصی آن بستگی دارد. سپس «بیندر» یا «باندر» که ماده ای است چسب مانند، بین رنگ و لیف پارچه قرار میگیرد و باعث ثابت شدن رنگ می شود؛ مقدار آن در هر کیلو ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم است. این تفاوت به نوع و درصد خالصی آن بستگی دارد. سپس سولفات آمونیم و اوره به آن اضافه میشود که باعث شفافیت و جلوگیری از نشت و زود خشک شدن رنگ بر روی پارچه می شود؛ مقدار آن هشتاد تا یکصد گرم در هر کیلوگرم است.

در پایان، غلظت دهنده به آن اضافه می کنند. این غلظت دهنده به نام های ایندالکا،پال ، تیلوز آلژینات سدیم ، در بازار موجود است و مقدار آن ده تا پانزده گرم در هر کیلوگرم است (این نوع غلظت دهنده باید از ۲۴ ساعت قبل در ظرفی خیسانده و سپس مصرف شود). بعد از آنکه خمیر با غلظت دلخواه آماده شد، رنگ مورد نظر به آن اضافه میشود.

چاپ رنگ زرد

برای ساختن این رنگ، از نخالۀ پوست انار، زاج سفید و کتیرا استفاده می کنند. نحوۀ تهیۀ آن بدین ترتیب است که ابتدا نخالۀ پوست انار را به مدت ۲۴ ساعت در آب خیس می کنند و بعد آن را می جوشانند تا شیره اش خارج شود؛ سپس شیرۀ به دست آمده را صاف و زاج سفید به آن میافزایند و مایع حاصل را با لعاب کتیرا مخلوط می کنند تا رنگ زرد مورد نظر به دست آید.

در مورد نقش زنی با این رنگ، باید گفت که قالب های مخصوصی رنگ زرد را به همان ترتیب طرح و رنگ مورد نظر که مخصوص آن نقش است، برای چاپ زدن روی پارچه به کار می برند. در واقع، باید گفت که چاپ رنگ زرد تکمیل کنندۀ چاپ قلمکار است و این رنگ بر روی بعضی از نقاط خالی طرح و بر روی رنگهای آبی و قرمز می نشیند که با این عمل، رنگ آبی قبلی به رنگ سبز و رنگ قرمز به رنگ نارنجی تبدیل می شود البته در حال حاضر قلمکارسازان به طور عمده برای رنگ زرد از رنگ پیگمنت استفاده می کنند، طرز تهیۀ رنگ زرد نیز همانند رنگ آبی است که قبلا شرح داده شد؛ پس از آماده شدن خمیر چاب، و افزودن رنگ زرد پیگمنت، آن را مصرف میکنند.

چاپ رنگ سبز

موادی که در تهیۀ این رنگ به کار می‌روند، عبارت‌اند از: اسپرک، کتیرا، نیل پرطاووسی و روغن گلیسیرین، ابتدا اسپرک را می جوشانند و آن را کاملا صاف و در کتیرای صاف شده حل میکنند؛ سپس نیل پرطاووسی و روغن گلیسیرین حل شده را به آن می افزایند تا رنگ سبز بیشتر از رنگ پیگمنت استفاده شود. گفتنی است که امروزه، همچنان که در تهیۀ رنگ های آبی و زرد اشاره شد، برای رنگ سبز بیشتر از رنگ پیگمنت استفاده می شود. پس از آنکه پارچه های شسته شده از رودخانه به کارگاه عودت داده شد، از طریق نم زدن و مرطوب کردن، چروک های پارچه را از بین میبرند و سپس رنگهای آبی، زرد و سبز را به ترتیب و با قالب های مخصوصی روی آن منتقل می کنند و در پایان با شست وشوی نهایی پارچه ها آنها را آمادۀ عرضه به بازار میکنند.

گازری و آب دادن پارچه های قلمکار

گازری حرفه ای است سنتی و بسیار قدیمی که با قاطعیت می توان گفت از دورۀ صفویه و در رابطه با قلمکارسازی مطرح بوده است.میرزا حسین تحویلدار می نویسد: «جماعت گازر، جمعی هستند از کارگرهای گازرخانه در خود شهر اصفهان که یک کارخانه دارند با عملۀ زیاد؛ قدک سفید میکنند و جمعی دیگر هستند. عملۀ چیت سازخانه، پارچه های قلمکار را میبرند و در رودخانه سفید می کنند. همچنان که میرزاحسین تحویلدار یادآور شده، گازران چیت ساز خانه، پارچه های قلمکار را از ابتدای ساخت تا انتها، چندین مرتبه به رودخانه می برند و شست وشو می دهند و سفید میکنند و عملیات دیگری از قبیل سنگ گیری به روی آنها انجام می دهند.

برای این کار گازران، همان طور که از دورۀ صفویه در شهر اصفهان معمول بوده است، کنار زاینده رود را انتخاب و وسایلی کار و چادر خود را کنار آب برپا می کنند؛ زیرا برای شستن و آب دادن پارچه های قلمکاری حتماً آب جاری لازم است تا رنگ های اضافی و مواد زاید پارچه کاملا گرفته شود. وسایل و آلات و ابزاری که برای گازری به کار میرود، عبارت است از:

– چادریا کپر: برای سکونت – سنگهای آسیاب: برای سنگ گیری کردن پارچه

– لاک: ظرفی مسی که در قدیم از نوع چوبی آن استفاده می شد. این ظرف به منظور آب پاشی روی پارچه های قلمکار به کار میرود

– تغار: برای تهیۀ رنگهای مورد نیاز و رنگرزی زمینۀ پارچه های قلمکار – پیچک: چوب کوچکی که پارچه دور آن می پیچند. تا آبش گرفته شود. گازران، در کنار زاینده رود حوضچه هایی حفر می کنند و آب داخل آنها را به کار میبرند.( این حوضچه ها به علت شنی بودن زمین های اطراف رودخانه و نفوذ آب به داخل آنها بر از آب شفاف می شوند.) آب داخل این حوضچه ها را برای پاشیدن روی پارچه های پهن شده در کنار رودخانه استفاده می کنند. این حوضچه ها را به دو دلیل حفر می کنند:

اول اینکه در ایام زمستان آب داخل آنها گرم است و کارگران و گازران کمتر دچار مشکل می شوند و دیگر آنکه در مواقعی که رودخانه سیلابی و آب آن گل آلود است، حوضچه ها آب شفاف و زلال و قابل استفاده دارند.

مهم ترین عملیاتی که گازران انجام می دهند، عبارت است از:

– شستن و آب دادن قلمکار: برای از بین بردن آهار و مواد زاید موجود در پارچه، پارچه ها را مدتی در آب رودخانه شست وشو می کنند.

– سفید کردن زمینۀ پارچه: پارچه های متقال یا چلوار (و اصولا کلیۀ پارچه های مورد احتیاج) را برای سفید کردن زمینه، پس از شست وشوی کامل، روی ریگ های کنار ساحلی پهن می کنند و به وسیلۀ لاک های مسی (ظروف مخصوص) روی پارچه ها مرتباً آب می پاشند. بعد از مدتی، بر اثر تابش نور خورشید، زمینۀ پارچه کاملا سفید می شود.

– زرد کردن زمینۀ پارچه: پارچه های سفیدی را که می خواهند زمینه شان زرد شود، معمولا پس از شست وشو، در تغارهای مخصوص محتوی مایع گرد پوست انار و کمی هلیله، فرو می برند. پس از مدت کوتاهی، پارچه ها را بیرون میآورند. با بیرون آمدن آب اضافی و خشک شدن پارچه ، زمینه آن زرد می شود.

رنگرزی و ثابت کردن رنگ‌های طبیعی در قلمکار

پس از خارج کردن پارچه ها از دیگ بخار، پارچه ها راهی حاشیه ی زاینده رود می شود تا در کارگاه های رنگرزی توسط گازرها داخل حوضچه های آب قرار گیرد. این عمل را «جُولی شوری» می نامند که به مدت یک ساعت انجام می گیرد تا مواد زاید و غلظت دهنده ی کتیرا از پارچه جدا و آماده ی رنگرزی شود.

پارچه های جولی شوری شده را یکی پس از دیگری وارد پاتیل رنگرزی (حمام رنگ) می کنند. که مخلوطی از آب شصت درجه سانتی گراد و مقداری پوست انار و جوهر آلیزارین (ریشه روناس) است. آنگاه گازرها بار دیگر آنها را بر روی خرک (نردبان کوچک) می گذارند و باز پوست انار و جوهر آلیزارین به آب اضافه می کنند و پارچه ها را داخل آن قرار می دهند.

این عمل با حرارت دادن ادامه پیدا می کند تا آب به نقطه جوش برسد. حدود پانزده دقیقه در حال جوش عمل رمق کشی انجام می شود و جذب جوهر بر روی سولفات آهن (زاج سیاه) و سولفات آلومینیم (زاج سفید) صورت می پذیرد تا آنکه دو رنگ طبیعی ظاهر و ثابت شود. پس از رنگرزی، پارچه ها را درون حوضچه ها قرار می دهند و در آب روان شست وشو می دهند و بر روی ریگهای حاشیه زاینده رود پهن و خشک می کنند؛ پس از آن پارچه ها را بار دیگر به کارگاه های قلمکارسازی می فرستند و در پی آن هم در بازار عرضه می کنند.

فیکسه کردن رنگهای شیمیایی

پارچه های چاپ خورده را برای فیکسه کردن رنگهای شیمیایی به وسیله ی حرارت مرطوب بخار می دهند. این عمل توسط دیگ بخار به مدت یک ساعت و نیم انجام می شود. در این مرحله بیندر به کمک حرارت رنگ را بر روی سطح الیاف پارچه ثابت می کند تا در مقابل شست و شوهای بعدی مقاوم شود.

شایان ذکر است که در فصل زمستان، علاوه بر بخار مرطوب، لازم است پارچه با بخار خشک نیز حرارت ببیند، زیرا در تابستان این کار با تابش آفتاب انجام و از این طریق بوی نفت از پارچه دور می شود.