عبا بافی

«عبا»از جمله دستبافته‏های سنتی کشورمان است که از دیرزمان در مناطقی چون بوشهر،کوهپایه‏ی اصفهان و نایین تولید می‏شده است.درحال‏ حاضر نیز بافت معروف‏ترین و مرغوب‏ترین عباهای پشمین در«محمدیه» محله‏ی تاریخی شهر کهن نایین واقع درصد و پنجاه کیلومتری شمال شرقی‏ اصفهان به عنوان فرآورده‏ای بومی در ابعادی گستره رواج دارد.

این رشته از صنایع دستی با حفظ شیوه‏های سنتی و با استفاده از مواد اولیه‏ی طبیعی به عنوان ممرّ اصلی معاش اهالی محمدیه در طول سده‏های‏ اخیر مطرح بوده است.چنانچه اگر از کوچه‏های این محل گذر کنی در هر سو کارگاه‏های زیرزمینی عبابافی را می‏بینی که بر کف معابر دهان گشوده و از روزنه‏های تنگشان صدای بالا و پایین رفتن وردها و باز و بسته شدن دفتین‏ها را خواهی شنید.اما اگر سر به تو ببری تا لحظاتی چند،چیزی نخواهی دید، چندان‏که چشمت به تاریکی این کارگاه‏ها انس گیرد و بینایی‏ات بازگردد.

الیاف مورد استفاده در عبا بافی

«پشم»اعم از پشم گوسفند یا شتر ماده‏ی اصلی تهیه‏ی عباست.در گذشته‏ای نه چنان دور پشم به عنوان تار نیز در بافت عبا به کار می‏رفته‏ است اما امروزه برای چله‏کشی عبا از نخ‏های پنبه‏ای شمار ۲/۳۲ و ۲/۲۵ که‏ توسط کارخانجات ریسندگی تولید می‏شود و علاوه بر داشتن ضخامت‏ یکنواخت،چله‏کشی آن نیز سهل‏تر انجام می‏گیرد،استفاده می‏شود.اینکه از چه زمانی نخ پنبه‏ای جایگزین کرک در تار عبا شد نامشخص است،ولی تا آنجا که حافظه‏ی بافندگان حاضر یاری می‏کند،حدود ۵۰ سال پیش هم نخ چله‏ مانند حالا از بازار اصفهان خریداری می‏شده است.استفاده از پشم گوسفند بنا به عللی از قبیل:سهل الحصول بودن،قابلیت بافت سریع‏تر،تمیزتر و ارزان‏تر بودن بر پشم شتر رجحان یافته است ولی کیفیت و مرغوبیت عبای بافته‏شده‏ از پشم تشر به مراتب بیشتر است.در بافت هر عبا سه کیلو پشم مصرف‏ می‏شود و به علاوه به علت ظرافت الیاف،بافت آن وقت بیشتری(تا سه برابر وقتی که صرف بافتن عبایی با پشم گوسفند می‏شود)می‏گیرد.همچنین‏ موچینی و پرداخت آن مستلزم صرف وقت بیشتری است که مجموعه‏ی این‏ عوامل باعث می‏گردد که بافندگان،استفاده از کرک شتر را مقرون به صرفه‏ ندانسته و از آن پرهیز نمایند.

مقدمات کار

پشم مورد مصرف در عبابافی مانند سایر الیاف نباتی و حیوانی دارای‏ ناخالصی‏هایی است که باید از آن گرفته شود.بدین منظور توده‏ای پشم طی‏ مراحل مختلفی از مو،خار و خاشاک،چربی‏ها،گردو خاک و کثافات پاک‏ می‏گردد.

در اولین مرحله،توده‏ی پشم موکشی و موها و خاشاک آن با دست بیرون‏ کشیده شده و بعد از آن در صورت لزوم رنگرزی می‏شود.عبا در چهار رنگ‏ سیاه،قهوه‏ای تیره،شتری و زرد تهیه می‏شود.رنگ طبیعی کرک قهوه‏ای‏ روشن متمایل به کرم است و برای تهیه‏ی بافته‏هایی به رنگ‏های دیگر از مواد رنگدار طبیعی مانند پوست گردو،روناس و…استفاده می‏شود سپس پشم را شسته و پس از خشک کردن،آن را به حلاجی می‏برند.پشم بارها به ماشین‏ حلاجی سپرده می‏شود و باز پس گرفته می‏شود و هربار لطیف‏تر و در فواصل پر حلاجی با تیغ بریده می‏شود تا رشته‏های آن طول خود را از دست بدهند.این‏ عمل بارها تکرار می‏گردد چنان‏که توده پشمی که قبل از موکشی هفت کیلو وزن داشته است بعد از حلاجی به چهار کیلو و نهایتا پس از ریسیدن و بافته شدن عبا تنها دو کیلوگرم وزن خواهد داشت.

فعالیت‏هایی از قبیل موکشی،رنگرزی،شستشو،ریسیدن و ماسوره پیچی‏ برعهده‏ی زنان است که در کنار سایر وظایف آنان در خانه انجام می‏گیرد. ریسیدن پشم به همان روش ساده‏ی سنتی یعنی با استفاده از دوک نخریسی‏ و یا چرخ دستی انجام می‏گیرد.نخ رشته‏شده روی ماسوره‏ها پیچیده‏شده و به‏ عنوان پود در بافت عبا به کار می‏رود.

بافت عبا

عمل بافندگی عبارت از تبدیل دو ردیف نخ به پارچه است.به این صورت‏ که یک ردیف از الیاف در طول پارچه کشیده‏شده که نام«تار»بر آنها نهاده‏اند و الیاف دیگری نیز از عرض پارچه یعنی عمود بر تارها عبور می‏کند که«پود» نامیده می‏شوند.دستگاه‏های ساده‏ی بافندگی نیز دارای قسمت‏های مختلفی‏ هستند که کار آنها باید با یکدیگر هماهنگ باشد.ولی چهار مرحله‏ی اصلی که‏ وجود آنها برای عمل بافندگی و تهیه‏ی پارچه ضروری می‏باشد عبارتند از:

ایجاد تار یا چله‏کشی.

تشکیل«دهنه‏ی کار»یعنی جداسازی تارها به دو گروه یک در میان و تشکیل دو سطحی از نخ‏های تار که با یکدیگر زاویه می‏سازند.

پودگذاری یعنی عبور دادن ماکوی حاصل ماسوره‏ی نخ پود از لابلای نخ تار.

دفتین زدن که آخرین عمل اصلی دستگاه بافندگی بلافاصله پس از پودگذاری است و طی آن شانه‏های دفتین با حرکت نوسانی خود،پود افزوده را به لبه‏ی پارچه‏ی بافته(پود قبلی)زده و ضمن ایجاد انسجام در پارچه،تارها را نیز از هم جدا می‏سازد.

زیر پای بافنده،پافشار یا پدال وردها قرار دارد که در اثر بالا و پایین رفتن‏ وردها دو دسته تار از هم بازشده و به اصطلاح دهنه ایجاد می‏کنند و در این‏ حال با عبور ماکو از وسط دهنه پودگذاری انجام می‏شود.سپس با زدن دفتین‏ و عوض کردن پاها دهانه‏ی تارها تغییرکرده و امکان عبور مجدد ماکو و بافت‏ یک رج دیگر از پارچه مهیا می‏گردد.

کنترل عرض پارچه برعهده‏ی«متید»و ایجاد کشش متناسب تارها در پشت ورد برعهده‏ی«مفیله»خواهد بود.به تدریج که عمل بافت پیش می‏رود مقدار بیشتری از تارهای نورد عقب بازشده،پارچه‏ی بافته‏شده روی نورد جلو پیچیده می‏شود تا بالاخره قواره‏ی شش متری عبا تکمیل گردد.

پرداخت:

پس از اینکه بافتن عبا خاتمه یافت آن را از نوردهای عقب و جلو باز می‏کنند و رشته‏ی اضافی تارها را از ابتدا و انتهای قواره می‏چینند.اکنون‏ مرحله‏ی پرداخت عبا فرا می‏رسد.

پرداخت عبا نیز ابزارهای مخصوص خود را دارد که عبارتند از:

سوزنی،که تخته‏ای مربع‏شکل بوده و بر یک ضلع آن ردیفی از سوزن‏های نوک تیز تعبیه‏شده،سوزنی که پرزهای اضافی را از لابلای بافت‏ عبا بیرون‏کشیده به سطح می‏آورد.

پرداخت،تخته‏ای است با ابعادی متناسب با کف دست انسان که روی‏ آن را با ورقی آجیده از حلبی پوشانده‏اند.پرداخت،سطح عبا را از زائدات‏ باقیمانده پاک‏کرده آن را لطیف و یکنواخت می‏سازد.

درفش،زواید و خاشاکی را که با پرداخت و سوزنی به سطح عبا بالا آمده‏اند،بیرون می‏کشد.

منقاش،برای برداشتن خاشاک و زواید داخل تار و پود عبا با درفش‏ توأمان عمل می‏کند.

تیغ عباتراشی،که موهای سطح عبا و پرزهای برآمده را تراشیده از بین‏ می‏برد.

قیچی برای صاف کردن لبه‏های کناری عبا و چیدن پرزهای خوابیده‏ی‏ کناره پس از اطو کردن.

سنگ یشم برای تیز کردن تیغ

اطوی ذغالی

پس از باز کردن پارچه‏ی عبا از دستگاه بافندگی،آن را روی گود دیگری‏ برده و نورد پرداخت می‏بندند.ابتدا و انتهای قوره‏ی بافته‏شده را به دو نورد عقب و جلو محکم می‏نمایند و با سوزنی در یک جهت روی آن می‏کشند تا پرزهای درگیر تار و پود را به سطح پارچه بکشند.پس از آن به وسیله‏ی تیغ‏ عباتراشی پرزها و موهای زائد سطح پارچه را می‏تراشند تا زیردست آن نرم و یکنواخت گردد.سپس مجددا پارچه را از نورد باز می‏کنند و روی میزی پهن و عمل اطوکشی را بر آن انجام می‏دهند.در این مرحله محلولی که مرکب از آب،برگ ساییده‏ی حنا و مقدار کمی صابون است به واسطه‏ی گلوله‏ای پشمی‏ بر سطح عبا کشیده می‏شود به نحوی که آن را نمناک سازد.سپس اطوی‏ ذغالی را که قبلا خوب داغ شده است با فشار و محکم روی آن می‏کشند تا باعث انسجام و استحکام بیشتر تار و پود و خوابیدن پرزهای باقیمانده روی‏ سطح عبا گردد.آن‏گاه نوبت به پرداخت می‏رسد و بعد از آن با استفاده از درفش‏ و منقاش تا جایی که چشم می‏بیند و دست لمس می‏کند،خس‏وخاشاک‏ تیزی‏ها و زبری‏های الیاف بیرون کشیده می‏شود و مجددا پرداخت انجام‏ می‏گیرد.در انتها نوبت به صاف کردن کناره‏های دستبافته است که به وسیله‏ قیچی لبه‏ای آن را هموار می‏کنند و پرزهای خوابیده در کناره‏ی عبا را می‏چینند.