دوست دارید در مورد شنب غازان و هنر مکتب تبریز بدانید ؟ پس با ما همراه باشید .یکی از شگفت‌آورترین حوادث تاریخ ایران پس از حملات ویرانگر مغولان شکل‌گیری بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین حوزه‌های علمی (حوزه‌های اربعه رصدخانه مراغه، شنب غازان، ربع رشیدی و سلطانیه) و آبادانی تبریز و بسیاری از شهرهای دیگر ایران بوده، در این میان تبریز به‌عنوان پایتخت دولت ایلخانی و مرکز ثقل این حرکت پرشتاب در راه احیای فرهنگ و تمدن ایران در این مقطع از تاریخ شاهد شکل‌گیری پایه‌های سترگ هنر مکتب تبریز است.
غازان خان ایلخان مغول پس از بازگشت از جنگ موسوم به مجمع المروج در شام و پیروزی در این نبرد (۶۹۹ هجری قمری) تصمیم گرفت در محل ارغونیه که قبل از او پدرش ارغون خان در آن قصری برای خود برپا کرده بود، مقبره‌ای برای خودش بسازد. قبل از غازان، ارغون در این ناحیه شروع به آبادانی کرده بود.
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این خصوص می‌نویسد: «چون ارغون بکار عمارت عظیم مایل بود در موضع شم تبریز شهری معظم بنیاد نمود و در آنجا خانه‌هایی را اساس افکند و فرمود که هر آفریده که خواهد در آنجا خانه سازد و آن را ارغونیه نام نهاد.»
به اعتقاد زنده‌یاد یحیی ذکاء، شنب در زبان مغولی به معنی مزار است و در تبدیل‌ها به‌صورت شم درآمده است، چنانکه دنب نوشته و دم خوانده می‌شود، از سوی دیگر در آذربایجان زمین‌های مسطح و علف‌زارهای کرانه رودخانه را شام یا شم می‌گویند و پیش از وجود شنب غازان به این بخش از تبریز شم یا شام می‌گفتند. تصادفاً این دو واژه و اصطلاح با هم تلاقی کرده و اینک آنجا را شام غازان ، شم غازان و شنب غازان به هر سه صورت می‌نامند.
خواجه رشیدالدین که بر اساس وقف نامه شنب غازان فضاهای معماری آن را شرح داده، خود تولیت شنب غازان را بر عهده داشته است. باید توجه داشت که یکی از ابداعات نوین در زمینه شهرسازی که در دوره غازان خان معمول شد، پدیده ابواب البر است که با الهام از بقاع متبرک و مشاهد و مزار اولیاء در ایران رواج یافت.
ابواب البر در این عصر مکان و محلی به‌منظور ترویج تعقل، عبادت و فضلیت است که برای کسب درجات و در هریک از زمینه‌های فوق بناهای مورد نیاز را هم احداث می‌کردند و معمولاً موقوفات لازم برای بقای آن در نظر گرفته می‌شد و این فلسفه وجودی ابواب البر در عرصه شهرسازی عصر ایلخانی است.
این مجموعه عظیم که نظیر آن در عالم اسلام کمتر دیده شده بود علاوه بر یک مقبره گنبددار مشتمل بر یک مسجد، دو مدرسه، یک دارالسیاده، یک رصدخانه، کتابخانه و یک دیوان‌خانه و چند گرمابه بوده است. کتابخانه یا دارالکتب شنب غازان یکی از مراکز کتاب‌آرایی مکتب تبریز تلقی می‌شود که بر اساس نوشته‌های رشیدالدین فضل ا… همدانی اصلاح و مرمت کتب و نیز تولید و کتابت کتاب‌های جدید در آن معمول بود، برای این امور هزینه‌های خاصی در نظر گرفته می‌شد و هنرمندانی از ممالک مختلف در آن بکار کتاب‌سازی و کتاب‌آرایی مشغول بوده‌اند، از آن جمله می‌توان به عزالدین ابوالفضل الحسن بن یوسف الموصلی النقاش اشاره کرد، بر این اساس است که بررسی نقش مجموعه شنب غازان در روند شکل‌گیری مکتب تبریز و شکوفایی هنر این مکتب در دوره اول (دوره ایلخانی ) بسیار حائز اهمیت است.
فهرست
مقبرهٔ غازانی
مقبرهٔ غازانی یا قبهٔ عالی یکی از عجایب دنیای آن زمان به‌شمار می‌آمد و از نظر معماری نیز بهترین و باارزش‌ترین ساختمان ممالک اسلامی بود.در تاریخ و صاف مسطور است غازان خان برای ساخت آن مهندسان حاذق و معماران ماهر را از عرب و عجم و هند حاضر کرد و طرح اصلی ساخت هم بر عهدهٔ خودش بود. در اساس و بنیان این عمارت مقدار کثیری آهن‌آلات و ارزیز از روم آورده در آنجا به‌کار بردند و چون دایرهٔ گنبد از سطح زمین ارتفاع یافت در استعمال آجر و برآوردن دیوارها شروع کردند ضخامت دیوارها سی و سه آجر بهم چسبیده بود و هریک از آجرها ده من وزن داشت ارتفاع قبه صد و سی گز (۱۳۵٫۲ متر) (هر گز ۱۰۴ سانتی‌متر می‌باشد) و طول دیوارها هشتاد گز و کتیبه و شرفات قبه ده گز و طاس قبه چهل گز و محیط آن پانصد و سی گز بوده‌است و شکل این بنا از قراری که مورخین نوشته‌اند به شکل برج بزرگی بود که بالای آن گنبدی ساخته بودند قریب به شکل گنبد سلطانیه مقبرهٔ اولجایتو سلطان محمد خدابنده و دوازده ضلع داشت بر هرضلع آن صورت برجی از بروج دوازده‌گانه نقش بود.
این عمارت از مهندسی‌ترین عمارات عالم بود. در سال ۶۹۶ شروع به ساخت شد و در سال ۷۰۲ به‌اتمام رسید که تکمیل کامل آن که بیشتر به تزیینات اختصاص داشت تا سال ۷۰۳ ادامه یافت.
وقف‌نامهٔ غازانیه
اصل وقف‌نامه در دست نیست اما خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در جامع‌التواریخ مفاد اصلی آن را آورده‌است.
کارهای خیری که مخارجی برای آن وقف شده و در وقف‌نامه درج شده‌است عبارتند از:
برای پذیرایی و غذادادن در کوشک عادلیه برای سرداران مغول و دیگران که برای زیارت آمده‌اند و غیر از آن برای تهیه روزانه مواد غذایی برای پخت غذا و کسانی که مسئول این کارند.
برای آش بیرونی؛ صدقه و آش بزرگی که هر سال در سالگرد وفات واقف (غازان خان)، مهیا شده و به حضار از مجاوران بقعه، ائمه، اعیان و مستحقان تبریز بدهند.
برای حلاوه، تهیه حلوا برای پذیرایی از اهالی مسجد، خانگاه، مدرسه و دیگران در شب‌های جمعه.
برای خرج مصارف عاشورا، شب برات، اعیاد و روزها و شب‌های متبرکه.
برای مکتب ایتام؛ که همواره صد نفر یتیم را قرآن آموزند و تربیت کنند؛ چون قرآن آموختند، به عوض ایشان صد کودک دیگر بیاورند و معیشت همهٔ این کودکان را تأمین و همه را سنّت بکنند و مواجب پنج نفر معلم و پنج رقیب و پنج عورت را که از کودکان مزبور غم‌خوارگی کنند بپردازند.
برای هدیهٔ پوستین؛ به مستحقان مسکین هر سال دو هزار پوست گوسفند خریداری و هدیه کنند.
برای تهیه هر ساله صد جلد مصحف تازه به عنوان هدیه.
برای تربیت اطفال سر راهی؛ کودکانی را که به راه می‌اندازند بر گیرند و اجرت دایه‌ها و مایحتاج ایشان را بدهند تا آنگاه که بزرگ شوند و به سن بلوغ برسند و صنعتی یا پیشه‌ای بتوانند بیاموزند.
برای کفن و دفن افراد خارجی یا غریبی و بی‌کسی که در تبریز فوت می‌کنند.
برای چینهٔ مرغان؛ در شش ماه زمستان که سرما و برف باشد؛ دانه‌ها را بر بام‌ها بریزند تا بخورند و هیچ‌کس آنان را نگیرد.
برای پنبهٔ بیوه زنان؛ برای پانصد تن بیوه زن درویش، هر سال پنبهٔ محلوج بدهند هر یکی را چهار من (حدود ۳٫۵ کیلوگرم)، تا مایه سازند.
برای عوض ظرف‌های شکسته؛ امینی را در شهر تبریز نصب گرداندند که عوض سبو و کوزه‌ای را که غلامان و کنیزکان و کودکان هنگام آب کشیدن بشکنند و از صاحبشان بترسند، بدهد.
برای راه و ساخت پل؛ پاک کردن راه‌ها از سنگ و پل بستن بر برجوی‌ها تا هشت فرسنگی تبریز از محل معین.
برای تعمیر موقوفات؛ ساختمان‌ها و ضیاع و عقار و مستغلات موقوفه از وجه معین در ولایت تعمیر و مرمت گردد.
تأمین مخارج موقوفات
غازان خان برای تأمین مخارج این موقوفات بزرگ قسمتی از درآمد دارایی شخصی خود (اینجو) را طبق اصول شرعی تعیین و برای این کار بودجهٔ مهمی را وقف کرد. برای تنظیمات و کنترل بودجه، دیوانی ایجاد کرد و ادارهٔ آن را به عهدهٔ کورتیمور و ترمتاز از امرای نامدار گذاشت. علاوه بر این هر ساله یک دهم وجوه و اشیای با ارزشی که برای خزانه آورده می‌شد را نیز برای استفاده در این مکان امر کرد.
غازان خان قسمتی از درآمد موقوفات را از اراضی که برای آبیاری، در نزدیکی حله و کربلا جدیداً تأسیس شده بود ارائه کرد. در اینجا آب فرات توسط کانال‌هایی به اراضی تازه تأسیس برای کشاورزی کشیده شده و این زمین‌های آماده کشاورزی خریداری شده، به مجموعهٔ غازانیه وقف شده بود. در کنار این، درآمد ولایت اوجان و چند دهکده نیز به غازانیه منتقل می‌شد.
ویژگی‌های غازانیه
غازانیه تا حدی توسعه یافت که به رقابت با تبریز پرداخت و به‌قول رشیدالدین شهری بزرگ‌تر از محوطهٔ قدیم تبریز شد.از دیگر اقدامات در غازانیه این بود که تجار از غازانیه عبورکند و بار خود را در آنجا بگشایند و بدین ترتیب غازانیه در مسیر جاده ابریشم قرار گرفت و اهمیت تجاری آن بالا رفت.حمدالله مستوفی در نزهه‌القلوب از غازانیه با عنوان اثری که در ایران مانندش پیدا نمی‌شود یاد می‌کند.
در کنار فعالیت‌های علمی و دینی منطقه، پخش آش نذری در روزهای معین، سرپرستی نمودن مردم بی‌کس و فقیر و زنان و کودکان بی‌سرپرست، محافظت از پرندگان گرسنه در فصل زمستان، عوض کردن کوزهٔ خدمت‌کارانی که هنگام آب بردن می‌شکسته برای از بین بردن تنیدگی آنان و دیگر کارها نشان دهندهٔ ایجاد شرایط اجتماعی با روحیه‌ای دقیق، ظریف و حساس است. باید قبول کرد که در دوران باستان و قرون وسطی و حتی دوران مدرن برخورد به چنین شرایط اجتماعی نادر است.
با در نظر گرفتن اقامت مدرسان، دکترها، حکیمان، فیلسوفان، سیدها، صوفیان و امامان مسجد می‌توان تعداد کارکنان غازانیه را چند صد نفر تخمین زد، البته با در نظر گرفتن طلبه‌ها و بیماران محقق است این رقم از هزار نیز بیشتر خواهد شد.
با توجه به ساختار غازانیه، این مکان محل فعالیت‌هایی در زمینه‌های سلامتی، آموزشی، دینی، علمی و فرهنگی برای دولت ایلخانی و مرکز بزرگی بود که در آن محل نگهداری پرونده‌های دولتی، رصدخانه و کتابخانه دیده می‌شد. از این رو می‌توان نیت اصیل غازان خان را در ایجاد این مرکز بزرگ علمی، اجتماعی، فرهنگی و دینی تخمین زد. اساساً وقف بودجهٔ بزرگی نیز به این مکان، این را گویاست.
بافت ساختاری شهر غازانیه قطاعی بوده‌است که در بافت قدیمی امروز نشانه‌های آن کاملاً مشخص است.
غازانیه بعد از غازان خان
غازان خان در یازدهم شوال سال ۷۰۳ قمری در نزدیکی قزوین درگذشت و جنازهٔ او را با تشییع‌جنازه‌ای باشکوه به غازانیه آورده و در مقبره‌ای که ساخته شده بود دفن کردند.غازانیه که بعدها با اسم شنب غازان و شام غازان مشهور شد نقش بزرگی در تاریخ آذربایجان بازی کرد. از طرفی به‌دلیل وجود مقبرهٔ غازانی و قبر غازان خان که با عدالت و بزرگیش به فردی اسطوره‌ای تبدیل شده بود؛ تقدس یافت و از زیارتگاه‌های عمومی مردم شد. از طرفی هم به‌علت اهمیت استراتژیکی بسیار بالایش میدان جنگ دولت‌های بعدی به‌خصوص دولت صفوی و دولت عثمانی شد که آثار بسیار مخربی بر جای گذاشت. برج غازانیه یا مقبرهٔ غازانی با ارتفاع و بزرگی کم‌نظیرش در طول تاریخ چشم‌های بسیاری را به‌خود خیره کرد و ابهتش را به نمایش گذاشت.
قیام شام
در سال ۷۸۸ ه. ق دوران حکومت سلطان احمد جلایر مصادف با فتح تبریز به‌وسیلهٔ امیر تیمور شد. زمانی که تیمور برای فتح تبریز بر دیوارهای شهر رسید شهر برای دفاع آماده و دروازه‌ها بسته بودند؛ تیمور سریعاً شهر را به محاصره در آورد.تیمور برای فتح تبریز اقدام به حفر قنب و ویران کردن دیوار به‌وسیلهٔ انفجار باروت نمی‌کند زیرا اهالی شنب غازان که از ظلم و ستم حکومت و دوران رنج‌بار دست‌به‌دست شدن تبریز به‌ستوه آمده بودند دست به قیام علیه احمد زده و بدین طریق با تیمور همراهی می‌کنند. تیمور نیز نگهبانانی از آن سوی دیوار برای مساعدت شام غازانی‌ها می‌فرستد.
شامی‌ها در دو روز تبریز را تصرف می‌کنند و دروازه‌های تبریز به‌روی تیمور گشوده می‌شود. به‌دلیل شفاعت بزرگان به‌خصوص اقدامات شنب غازانی‌ها تیمور از تاراج و قتل‌عام تبریزی‌ها صرف نظر می‌کند.
دارالأمان عثمانی
در دوران سلطنت شاه تهماسب اول صفوی، سلطان عثمانی، سلیمان اول، مشهور به قانونی برای سفر جنگی خود موسوم به سفرعراقین مهیا شد. امیرالامرای آذربایجان الامه که از شاه صفوی رنجیده بود سلطان سلیمان را به لشکرکشی به آذربایجان و تصرف تبریز تحریک کرد. بنابراین ابراهیم پاشا مشهور به ابراهیم پارگایی وزیر سلطان سلیمان مأمور تصرف آذربایجان و تبریز شد. وی در اوایل محرم سال ۹۴۱ ه. ق/ژوئیهٔ ۱۵۳۴م. موفق به تسخیر تبریز شد.
ابراهیم پاشا برای مطیع ساختن همیشگی تبریز اقدام به ساخت قلعه‌ای در شنب غازان کرده مصارف سنگینی نیز برای ساخت آن متحمل شد و هنگام ترک تبریز برای محافظت آن هزار نفر تیرانداز و بعضی امرا را در آنجا نگهبان گماشت.این قلعه بارها در میان دولتین عثمانی و صفوی دست‌به‌دست شد.
تخریب عمارات غازانی
در سال ۱۰۱۸ ه. ق برای بار دیگر که شنب غازان به دست دولت صفوی افتاد شاه عباس که قبلاً روش قروق کردن و محافظت از شنب غازان را عملی می‌دید این بار دستور تخریب عمارت‌های غازانی را صادر کرد سوای مقبرهٔ غازان خان، مسجد جامع، خانقاه و احتمالاً یکی از مدارس. او دلیل این‌کار را جلوگیری از اقامت عثمانی‌ها در عماراتی که ظرفیت چهارهزار سپاهی را داشت، مستحکم‌تر کردن قلعه و در نتیجه اشغال تبریز و قتل تبریزی‌ها، عنوان کرد.
شنب غازان در زلزله‌های تبریز
بناهای شنب غازان خصوصاً مقبرهٔ غازانی در زلزله‌های تبریز آسیب‌های جزیی می‌دید که آن هم توسط شاهان تعمیر می‌شد؛ مانند تعمیر شکاف گنبد مقبره در زمان شاه تهماسب.اما در زلزلهٔ سال ۱۰۵۰ ه. ق مقبره آسیب جدی دید و بی‌توجهی به تعمیر آن باعث شد در زلزلهٔ سال ۱۱۹۴ ه. ق با بقیهٔ عمارات به‌کلی با خاک یکسان شود.
زلزله‌ها حتی بافت شنب غازان را با تخریب خانه‌ها و بناهای آن تغییر دادند به‌طوری‌که تا نیم قرن پیش تنها قسمت جنوب شرقی بافت قطاعی غازانیه بافت مسکونی شنب غازان به‌حساب می‌آمد.
عاقبت عمارات شنب غازان
بعد از زلزلهٔ سال ۱۱۹۴ ه. ق عمارات شنب غازان به حالت خرابه درآمد و با این حال ابهت آن مسافران را خیره می‌ساخت.
به‌علت موقوفه بودن عمارات مردم از نظر شرعی از استفادهٔ اشیای عمارت‌ها پرهیز داشتند و با گذشت سال‌ها این خرابه‌ها مانند تپه‌هایی در شنب غازان نمودار بودند که در همان سال‌ها فتوای دو عالم در جهت حلال بودن استفاده از بقایای عمارت‌ها باعث شد در طول بیش از یک قرن مردم شنب غازان، تبریز و سوداگران آثار باستانی برای کسب سود اقدام به حفاری و غارت اشیای نفیس عمارات کنند. کمپ‌های تحقیقاتی کشورهایی چون ایتالیا در دههٔ چهل معاصر نیز باعث خروج اشیای باارزش از کشور شد. بی‌توجهی دولت قاجار و پهلوی مهم‌ترین عامل این کاوش‌های مخرب بود.
تپه‌های کوچک شدهٔ عمارات که در اواخر دوران پهلوی عامل و ناقل بسیاری از بیماری‌ها می‌توانست باشد با کوشش انجمن محله و اهالی، با آثار باقی‌مانده تسطیح و صاف شد و بناهایی دولتی در محدودهٔ آن ساخته شدند که تا به امروز باقیست! امروز از آن همه شکوه جز تعدادی اشیای باقی‌مانده و آجرهای آن در بافت خانه‌های قدیمی دیگر چیزی باقی نیست و با بی‌لطفی تمام حتی نام مقبره نیز نمانده‌است. تنها اهالی هستند که این محدوده را به‌نام گونبز (گنبد) می‌خوانند.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.