خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری قمری، زمان غازان خان ایلخانی به وزارت رسید. دوران وزارت او از حساس‌ترین دوره‌های فرهنگی و سیاسی تاریخ ایران است. خواجه رشید‌الدین برای ساماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی به نام «ربع رشیدی» تأسیس کرد. این مجموعه به صورت شهرکی علمی در حومه شهر تبریز ساخته شد. خواجه رشید‌الدین در پایتخت ایلخانیان و در گذرگاه کاروان‌های خاور و باختر یکی از بزرگترین تأسیسات روزگار کهن را پدید آورد؛ شهری کوچک شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاه‌های صنعتی. او برای تأمین پشتوانه مالی برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف «ربع رشیدی» کرد. این موقوفات عمدتاً در ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه بودند.
وقف نامه ربع رشیدی
خواجه رشید‌الدین برای ساماندهی اداره «ربع رشیدی» و موقوفات آن وقف‌نامه‌ای تنظیم کرد. او در این وقف‌نامه اطلاعاتی دقیق و مستند درباره شیوه فعالیت‌های علمی، آموزشی، تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعه امور فرهنگی و آموزشی و نکاتی درباره احوال شخصی‌اش نوشته است. این نسخه به خط خود خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی و قسمتی از آن نیز به خط حاکم آن زمان تبریز است که فقط یک نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد. بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی از جمله علامه حلی (۶۴۸- ۷۲۶ ق) گواهی داده‌اند. «وقف‌نامه ربع رشیدی» نظم خاصی دارد که فهرست جامعی از موقوفات، هزینه‌ها و برنامه‌های اداری و مالی را تبیین می‌کند و به دلیل گستره وسیع موقوفات و ارزش والای آنها از اهمیت جهانی برخوردار است. این وقف‌نامه در دوره‌های گوناگون تاریخی الگوی تنظیم وقف‌نامه‌های معتبر بوده است. نسخه اصلی این وقف‌نامه ۳۸۲ صفحه دارد و جنس کاغذ آن خانبالغ است و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری و محافظت می‌شود. این نسخه تا سال ۱۳۴۸ شمسی در دست بازماندگان حاجی ذکاءالدوله سراجمیر، ساکن تبریز بود. انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذکاءالدوله خرید. پس از آن از روی این نسخه عکسبرداری شد و سال ۱۳۵۰ شمسی در هزار نسخه منتشر شد. نام اصلی این وقف‌نامه «اوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف» که با آب طلا و به خط ثلث نوشته شده است. گفته می‌شود برای نگهداری این نسخه منحصر به فرد تمام شرایط لازم از جمله دوربین مدار بسته و حفاظت الکترومغناطیسی فراهم شده و درجه حرارت و رطوبت نسبی متناسب با نسخ خطی نیز در نظر گرفته شده است. «وقف‌نامه ربع رشیدی» خرداد سال ۱۳۸۶در حافظه جهانی به ثبت رسید. اما «ربع رشیدی» پس از قتل خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی غارت و ویران شد. خرابه‌ها و بناهای نیمه ویران «ربع رشیدی» تا قرن یازدهم که اولیاء چلپی و شاردن در سفرنامه خود از آن یاد کرده‌اند، وجود داشته و اکنون نیز آثاری از آن دیده می‌شود.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.