برای ساختن سازها علاوه بر مهارت و تجربه ، سازنده ساز باید ذوق و سلیقه خاصی هم داشته باشد و کمی از موسیقی و صداهایی که ساز دارد بداند .در ابتدا با ابزار و وسایلی که تارسازی به روش سنتی نیاز دارد آشنا می شویم که مهمترین آنها عبارتند از چوب برای کاسه و دسته ، استخوان برای نصب روی دسته ، شاخ برای شیطانک و خرک ، چسب برای چسباندن قطعات ساخته شده بهم . برای ساخت ساز تار، الگوی استاد بینظیر یحیی مورد استفاده قرار گرفته است. باید یادآور شوم که یحیی تار را در سه اندازه ساخته است:
۱. کاسه بزرگ، ۲. کاسه متوسط، ۳. جرهّ.
این سه اندازه تماماً از سر سرپنجه تا لبهٔ کاسه یکی است فقط در قطر کاسهها با هم فرق دارند و نیز اندازهٔ دهنهٔ کاسه و نقاره در همه یکسان و یک اندازه است؛ این اندازهها بدین قرارند: طول تار از سر سر پنجه تا لبهٔ کاسه ۸۵ سانتیمتر طول دسته تا لبهٔ نقاره از شیطانک ۴۶ سانتیمتر. طول دسته از شیطانک تا لبهٔ کاسه ۵/۷۱ سانتیمتر. پهنای دسته در پایین ۳۶ میلیمتر و در بالا ۳۵ میلیمتر است که با محاسبه به سانتیمتر ۳_۱۰^۶و ۳_۱۰^۵میشوند. طول کاسهٔ تار از انتهای بیخ دسته یعنی نقاره تا لبه کاسه ۵/۲۵ سانتیمتر. طول نقاره ۵/۸ و عرض آن ۵/۹ سانتیمتر. طول دهنهٔ کاسه ۵/۱۶ و عرض آن ۱۵ سانتیمتر. اگر طول نقاره را با طول کاسه جمع کنیم ۲۵ سانتیمتر میشود و با اضافه کردن نیم سانتیمتر برای فاصلهٔ بین دو دل کاسه تار جمعاً ۵/۲۵ سانتیمتر خواهد شد.
این اندازهها باید حتماً مراعات شود والاّ کار شما ناقص میشود. باید بگویم طی ۵۷ سال کار در این رشته، تارهای زیادی از استاد یحیی دیدهام که در آنها اندازههای ذکر شده کوچکترین تفاوتی با هم ندارند حتی به قدر یک میلیمتر و این گویای دقت استاد در کارش است. گفتم که تفاوت این سه اندازه فقط در اندازهٔ قطر کاسههای تار است:
۱. تار کاسه بزرگ، قطر کاسه ۲۵ تا ۵/۲۵ و قطر نقاره ۲۱ تا ۵/۲۱ سانتیمتر؛
۲. تار متوسط، قطر کاسه بزرگ ۲۴ تا ۵/۲۴ و قطر نقاره ۲۰ تا ۵/۲۰ سانتیمتر و ۳ تار جرّه، قطر کاسه ۵/۲۲ تا ۲۳ و قطر نقاره ۵/۱۸ تا ۱۹. با دقت در این سه اندازه مشخص میشود که تفاضل تمام اندازههای داده شده در هر یک از کاسهها ۴ سانتیمتر است که این یکی از شگردهای کار استاد یحیی بوده است و ما هم باید این اندازه همیشه مد نظرمان باشد و تصویر از آن مشخصهٔ پیروی کنیم. یک کار خوب و با ارزش در این است مصالح به کار رفته در آن است همیشه باید از بهترینها باشد و در این مورد صرفهجویی جایز نیست همچنین باید در ساخت آن کمال دقت انجام گیرد و هر چند که مدت ساخت طولانی شود به هیچوجه اهمالکاری را جایز نمیدانم.
برای شروع به کار هنری همیشه از خداوند متعال مدد بخواهید و خداوند را در کار خود حاضر و ناظر بدانید؛ از کسب مادیّات بپرهیزید و دنبال معنویات باشید. این رمز موفقیت در کار شماست که آن را جاودانه خواهد ساخت. ناگفته نماند که استاد یحیی تارهایی در اندازههای کوچکتر نیز ساخته است که بسیار خوش صدا و پر طنین هستند. انتخاب چوب برای ساختن ساز تار و سهتار و دوتار و تنبور را میتوان از انواع چوب درختان مختلف ساخت اما باید بدانیم چوب چه نوع درختی بهتر است و نیز باید بدانیم درخت چه موقع باید برای این کار قطع شود تا ساز خوش صدا از کار درآید. کاسه تار و سهتار را میتوان از چوب گردو، سنجد، جنگلی و حتی از ریشهٔ بعضی از درختان ساخت ولی باید بدانید که بهترین و مرغوبترین چوب برای ساختن تار، سهتار، دوتار و تنبور چوب توت است که انواع مختلف دارد: توت سیاه (شاتوت)، توت سفید، توت نرک.
اما بهترین آنها توت سیاه است که بسیار کمیاب و تهیه نوع مرغوب آن بسیار مشکل است. تارسازان کلاً تار را از چوب توت میسازند چون پس از ساخت زیبا از کار در میآید؛ در مقابل آفات چوب مقاوم است و رگههای آن به ساز زیبایی خاصی میدهد. چوب توت اگر به آن زیر رنگ نزنند در مقابل نور تیره رنگ و زیبا خواهد شد – در فصل رنگکاری به آن خواهیم پرداخت. تا به حال تار قدیمی کم دیدهام که از چوب غیر توت ساخته شده باشد. باید بگویم که صدای سازی که با چوب توت ساخته شود خاص و انحصاری است و این حکمتی است الهی که استادان قدیمی آن را کشف کرده و به کار بردهاند امروزه هم سازندگان خبره و آگاه بیشتر از چوب توت استفاده میکنند.
فصل بریدن درخت چه موقع است باید به عرض برسانم به طور کلی با بریدن درخت مخالفم ولی درختی را که قهراً و اجباراً باید بریده شود انتخاب میکنیم. این درخت باید در فصل پاییز موقعی که برگ درختان میریزد و به اصطلاح درخت به خواب میرود و دیگر شیره و آب در آوندهای آن جریان ندارد بریده و قطع شود. از هر کندهٔ خوب درخت توت حداکثر بیش از ۳ کاسه تار در نمیآید. زیرا در این مورد صرفهجویی را جایز نمیدانم و صلاح هم نیست چون کار خوب و بدون عیب در نمیآید.
باید در موقع تهیه و انتخاب کنده دقت لازم به عمل آید که گرهدار نباشد، پوست آن قبلاً کنده نشده باشد، کرم خوردگی نداشته باشد، میخ آهنی و سایر اجسام سخت در آن نکوبیده باشند چون ممکن است در اثر قطور شدن درخت در آن پنهان شده باشد. دقت کنید چوبی را برگزینید که دایرههای ساختمانی داخل آن متحدالمرکز و موازی باشند. وقتی کنده چوب مورد نظر را انتخاب کردید باید با یک برش تقریباً ۵ سانتیمتری ته آن را ببرید تا رگههایی که قبلاً ذکر شد نمایان شود اگر چوب مورد پسند بود آنگاه شروع به کار کنید.
چوب چگونه باید برای ساختن تار بریده شود حال باید کنده درخت بریده شدهٔ مورد نظر را به قطعاتی به طور تقریبی ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر قطعه قطعه کرد(طبق شکل). سپس قطعات بریده شده را به طور عمودی روی زمین قرار میدهیم و به رگههای آن دقیق میشویم. باید بدانید رگههای آن قسمت از درخت که در زمان رویش و رشد رو به آفتاب بودهاند ریزتر و محکمتر و قسمتی که رو به سایه بوده است درشتتر و سستتر است.
قسمتهای ذکر شده باید با قلم رنگی علامتگذاری شوند تا در موقع بریدن به نحوی که ذکر میشود مورد نظر قرار گیرند. ناگفته نماند قطر کندهٔ درختی که برای ساختن تار انتخاب میکنید باید حداقل از ۴۵ سانتیمتر کمتر نباشد و اگر بیشتر بود بهتر است. در موقع برش چوب ته کنده را ته کاسه قرار دهید. برای برش نهایی ابتدا باید آبخور کندهٔ درخت از وسط آن در آورده شود به این طریق که ابتدا کنده را به طور عمودی نصف میکنیم به گونهای که نصف کنده رو به آفتاب و نصف رو به سایه در دو طرف قرار نگیرد. سپس از دو طرف داخل (طبق شکل) آبخورها را از مغز چوب طوری در میآوریم که در قسمت داخلی کنده هیچ موترکی تصویر باقی نماند این طریق نصف کردن کنده باعث میشود که هنگام خشک شدن، چوب به یک اندازه خودش را جمع کند و دو قسمت کار با هم برابر باشند اگر این شیوهٔ بریدن و نصف کردن رعایت نشود دو قسمت کنده که لپههای تار را از آن جدا کردهاید پس از خشک شدن، یکی بزرگ و دیگری کوچک خواهد شد بعد از آنکه آبخورهای چوب را به شیوهٔ بالا در آوردید، دو قسمت را روی سطحی صاف قرار میدهیم، رگههای چوب را با هم برابر و جفت میکنیم و علامت میگذاریم. حال باید از هر نصف کنده مکعب مستطیلی به این ابعاد ببرید:
طول ۴۵ تا ۵۰، عرض ۱۴ تا ۱۵ و ارتفاع ۲۵ تا ۲۶ سانتیمتر.
اکنون شما دو مکعب مستطیل به ابعاد فوق (طبق شکل) دارید. قالبهایی که برای ساخت ساز تار به کار میرود حال دو مکعب چوبی دارید و میخواهید به لطف خداوند شروع به کار کنید. نخست نیاز به قالبهایی دارید:
۱) قالب کاسه که اندازهٔ طول و عرض و ارتفاع و زوایای داخلی و خارجی و بیخ دسته به وضوح روی آن مشخص شده است.
۲) قالب دهنهٔ کاسهٔ بزرگ؛
۳) قالب دهنهٔ کاسهٔ کوچک (نقاره)؛
۴) قالب از لبهٔ نقاره تا محل وصل دسته به کاسه. این چهار قالب مربوط به ساخت کاسهٔ تار است.
قالبهای دیگر عبارتند از:
۱) قالب سرپنجه
٢) قالب سیمگیر. شکل و اندازهٔ دقیق این قالبها داده شده است. اگر روی قالبها را به دو رنگ مختلف رنگ کنید به گونهای که روی چپ و راست آن معلوم باشد بهتر است تا در موقع کشیدن اندازه روی کار اشتباهی رخ ندهد. این گونه اشتباهات بارها رخ داده و باعث از بین رفتن چوب و زیان مالی شده است.
وسایل و ابزارهایی برای ساختن سازهای سنتی و طرز استفاده از آنها
۱) تیشهٔ معمولی نجاری (بزرگ، متوسط و کوچک) برای تراش رو کار و شکل دادن تار، سه تار، تنبور و دوتار
۲) تیشههای بلند مغار گیلویی با زاویههای متفاوت برای کندن و درآوردن داخل کاسهٔ تار، سهتار، تنبور و دوتار
۳) مغارهای گیلویی برای در آوردن و کندن داخل کاسهٔ تار، سهتار، تنبور و دوتار
۴) اسکنه برای درآوردن فاق و برای وصل دسته و استفاده برای جاهای دیگر
۵) ارهٔ تربری و خشکبری و ارههای کمانی برای درز کردن کاسه، فاق زبانهٔ کاسه و بریدن و درست کردن خرک تار و سهتار و بریدن و درز کردن استخوانهای روی دستهٔ تار و جاهای دیگر
۶) رندههای معمولی نجاری، رندهٔ خشی، رندهٔ بغل دو راهی برای رنده کردن دستهٔ رو دسته و استخوان و سایر جاها
۷) انبرک برای اندازهگیری قطر کاسه بزرگ و کاسه کوچک و جاهای دیگر
۸) کولیس، گونیا و پَرگار برای اندازهگیری قطر و پهنای استخوانها و قطر دسته و محلهای دیگر
۹) خطکش فولادی به اندازههای مختلف برای میزان کردن وصل دسته به کاسه و تنظیم رو دسته و محلهای دیگر
۱۰) خطکش نجاری سنتی برای در آوردن و خط انداختن بغل دسته به منظور بستن پرده روی دستهٔ ساز
۱۱) چوب ساب ترسابی و چوب ساب خشک سابی برای سابیدن روی کار و شکل دادن دقیق کار و سایر محلهای
۱۲) چوب ساب قاشقی و نیمگرد برای ساییدن و هموار و یکنواخت کردن بعضی از جاهای کاسهٔ تار، سهتار و غیره
۱۳) لیسهٔ معمولی و نیمگرد برای صاف کردن روی کار و داخل کار و محلهای دیگر
۱۴) قید (گیرهٔ بزرگ) برای تحت فشار گذاردن دو قسمت کاسهٔ تار که دقیق و محکم به هم چسبانیده شود
۱۵) گیره رومیزی برای نگهداشتن بعضی قسمتها هنگام رنده کردن یا چوب ساب زدن.
۱۶) گیرههای دستی متفاوت برای بستن بعضی از قسمتهای کار
۱۷) دریل دستی برای سوراخ کردن محلهایی که باید سوراخ شوند، از قبیل سوراخهای گوشی و سوراخ کردن استخوانهای سرپنجه و سیمگیر
۱۸) دریل شتر گردن، برای سوراخ کردن وسط سر پنجه تار و محلهای دیگر
۱۹) درفش، برای علامتگذاری
۲۰) نخ قرقره سیاه و سفید برای اندازهگیری و میزان کردن دسته با کاسه
۲۱) ریسمان باریک پنبهای محکم برای بستن فوفل و استخوانهای رو دستهٔ تار و سایر سازها
باید متذکر شوم وسایل و ابزارهایی که در این کتاب برای ساز سازی سنتی ذکر شدهاند برای کارهای هنری چوبی ظریف دیگر هم کاربرد دارند. اگر به ابزار مذکور تعداد کمی ابزار دیگر از قبیل مغارهای مختلف اضافه کنیم همان ابزار مورد استفاده در هنر منبت روی چوب و معرق خواهد بود. وسایل یاد شده برای کار در یک کارگاه است که کار کردن را سهل و آسان میکنند. اما میتوان با گزینش از میان آنها کار را شروع کرد و به پایان رسانید. چون اعتقاد این جانب بر این است که با دو نوع تیشه متفاوت، یک مغار گیلویی، یک مغار ساده، یک اره، یکی دو سوهان و چوب ساب، یک رنده و دریل دستی در هر کجا از دنیا میتوان سازهای مختلف سنتی را ساخت، اما مهارت، پشتکار و حوصله در کار هم باید وجود داشته باشد.
همچنان ذکر شد پردههای تار و سهتار و دوتار و تنبور را از رودهٔ گوسفند میسازند. ساختن آنها به این ترتیب است: رودهٔ تهیه شده را در آب معمولی کاملاً بشویید و آن را در ظرف در بستهٔ معمولی مدت ۲۴ ساعت در هوای متعادل نگهدارید. این روده در مدت مذكور قدری بو میگیرد که به علت تجزیه شدن مادهٔ لزج داخل روده است، این ماده باعث سرعت تخلیهٔ فضولات داخل رودهٔ گوسفند میشود و پس از ذبح گوسفند و خالی شدن آن و احشای آن، این ماده لزج میماند که آن هم پس از مدتی ماهیت خود را از دست داده و از جدار پوست روده به آسانی جدا میشود.
اگر سر این رودهٔ آماده شده را بین دو انگشت شست و اشاره بگذارید و با فشار به پایین بکشید، مادهٔ تجزیه شدهٔ داخل روده از طرف دیگر روده خارج میشود. سعی کنید در موقع کشیدن از بین دو انگشت، تاب بر ندارد و پاره نشود. پس از این که تمامی مادهٔ لزج از داخل روده بیرون آمد، طبیعتاً این ماده بوی مهوّع و آزار دهندهای دارد که سازندهٔ پرده باید تحمل کند البته باید فوراً این ماده را بیرون برده و با خاک بپوشانید تا هم بوی آن پخش نشود و هم مگس و حشرات دیگر روی آن نشینند و محیط را آلوده کنند.
بعد از تخلیهٔ ماده تجزیه شده از درون روده، باید آن را به صورت کلاف درآورده و در آب سرد بشویید تا ماندههای روی روده پاک شود. در اینجا بهتر است با وسیلهای آب را درون روده برده تا بقایای مادهٔ لزج داخل روده هم پاک شود. باز با فشار دو انگشت شست و اشاره و کشیدن روده از لای دو انگشت، تا آنجا که امکان دارد، مواد زائد را از درون پوستهٔ روده بیرون بکشید. برای تمیز کردن نهایی داخل روده، احتیاج به وسیلهٔ دیگری هست که میتوانید آن را بسازید: ابتدا سه بند نی به قطر ۵/۱ تا ۲/۱ سانتیمتر انتخاب کنید، دو سر بندهای دو طرف را ببرید، به طوری که هیچگونه شکاف و ترک خوردگی در دو سر این بریدگی ایجاد نشود.
میماند دو بند وسط که همیشه در جای خودش ثابت است. سپس دو سر نی را که بریدهاید با یک چاقوی تیز در هر طرف دقیقاً در وسط لولهٔ نی یک فاق ایجاد کنید، این فاق باید تا نزدیک بندهای وسط نی برسد و بسیار دقیق انجام گیرد. یک میلهٔ چوبی هم قطر داخل این نی فاق زده ببرید تا موقعی که میخواهید این میله را در سوراخ ني فاق زده ببرید، بلافاصله میلهای را که داخل سوراخ نی برای باز شدن فاق برده بودید، بیرون بیاورید. در این صورت، فاق خود را جمع کرده و روده، بین فاق نی میماند. حال نوبت میرسد به کشیدن روده از درز فاق نی، این عمل باید به آهستگی انجام پذیرد تا روده در خلال کشیدن از بین فاق نی پاره نشود.
این کشش را تا زمانی ادامه دهید که سر دیگر روده از لای فاق نی بیرون بیاید. به این ترتیب روده برای تاب دادن آماده میشود. متوجه باشید در زمان کشیدن روده از لای درز فاق نی، آن را طوری روی هم قرار دهید که لابهلای هم نروند و در موقع برداشتن بتوانید آخرین قسمت رودهٔ را که از لای فاق نی بیرون میآید بگیرید و از ظرفی که روده را در آن قرار دادهاید بیرون بیاورید و در یک راستا بکشید و برای تاب دادن آن اقدام نمایید: برای تاب دادن روده احتیاج به وسیلهای است که سر روده به آن وصل شود و سر دیگر را ثابت نگهدارد و با چرخاندن آن روده تاب داده شود. از چند نوع وسیلهٔ چرخاننده میتوانید استفاده کنید.
پردهسازان حرفهای از چرخ تابهایی که برای این کار ساختهاند، استفاده میکنند. این تاب دادن را میتوان با بستن یک قلاب به سر دریل دستی، به این طریق که یک سر حدود ۲۰ سانتیمتر فنر حلقهای – جمع شدهٔ آن ۲۰ سانتیمتر باشد – را به یک قلاب که سر فنر در آن گیر کند و محکم شود، وصل میکنیم و سر دیگر آن را به ته روده میبندیم و روی دیوار یا محل دیگری که برای این کار انتخاب کردهایم میکوبیم و ته روده را به قلاب سر فنر میبندیم و سر دیگر نیز به سر قلابی که به دریل بستهایم میبندیم و روده را میکشیم تا صاف شود و در یک طرف قرار بگیرد و دسته دریل را میچرخانیم، در این موقع روده شروع به تاب خوردن میکند. در موقع چرخاندن دریل همیشه دستتان را قدری بکشید تا روده دقیق تاب بخورد.
گو این که طول روده در موقع تاب خوردن کم میشود. برای این که در اثر تاب دادن و کم شدن طول روده، امکان پاره شدن آن زیاد است، فنری که قبلاً به ته روده بسته شده، جبران پاره شدن آن را میکند و تا حدودی کش میآورد و فنر باز میشود. میتوان گفت دریچهٔ اطمینانی است برای پاره نشدن روده.
زمانی که تاب روده به حد دلخواه رسید، سر قسمتی را که به دریل بستهاید به همان حالت کشیده شده نگه دارید که شل نشود، اگر شل شود روده از قسمتهایی تاب بر میدارد که مشکل رفع میشود. از قسمت فنر، روی رودهٔ تابیده شده را با دو انگشت شست و اشاره بگیرید و با فشار روی تابهای روده بکشید تا تاب یکنواخت شود. سپس رودهٔ تاب داده شده را که به صورت پرده در آمده است و هنوز مرطوب است، به همان حالت کشیده شده بگذارید تا حدی خشک شود، این خشک شدن به حدی باشد که قدری رطوبت برای پیچیدن به دور دست در آن بماند. سپس یکسر پرده را آزاد کنید و آن را دور چهار انگشت دست طوری روی هم بپیچید که در موقع باز کردن به آسانی باز شود. میتوانید پرده را به صورت حلقه درآورده و تاب بدهید و مقداری از همان پرده را روی آن بپیچید که باز نشود و آن را در جائی نگهداری کنید که حشرات به آن آسیبی نرسانند. برای این منظور بهتر است مقداری تنباکوی تند در جوف آن قرار دهید. این روشی بود برای ساختن پردههای تار و سهتار و تنبور و دوتار.
منظور از نوشتن و شرح دادن این موارد این بود که به طرز ساختن این دو وسیلهٔ اساسی برای راهاندازی سازهایی که در آن از پوست و پرده استفاده میشود، آشنا شوید و به زحماتی که سازندگان آن میکشند و چه بسا در معرض بیماریهای دامی قرار میگیرند اشارهای شده باشد. اکنون میپردازیم به تعداد پردههای تار و سهتار.
تعداد پردههایی که روی تار و سهتار بسته میشوند ۲۷ تا ۲۵ پرده است معمولاً بیشتر نوازندگان تار و سهتار ۲۵ پرده را ترجیح میدهند و عموماً سازهایشان ۲۵ پرده دارد. آن دو پردهٔ اضافی برای کوکهای مخصوص است. به هر صورت اینجا صحبت از ۲۵ پرده است. این ۲۵ پرده هم با ترتیب خاصی بسته میشوند. رجهایی که بسته میشوند نظم معینی دارند که باید مراعات شود:
۳ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
۲ بند پرده ۴ لائی
۲ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۲ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۳ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
۱ بند پرده ۴ لائی
۱ بند پرده ۳ لائی
جمع تعداد بندها میشود ۲۵ عدد.
رنگ آمیزی سازها
ذکر این نکته ضروری به نظر میرسد که رنگآمیزی ساز از چند جهت دارای اهمیت است: نگهداری از جریانات جوی و شرایط آب و هوایی. حفاظت در مقابل حشرات موذی چوبخوار، زیبا نشان دادن ساز از نظر شکل ظاهری. آشکار کردن و به نمایش درآوردن نسوج و بافت شکل گیرندۀ داخلی چوب و بروز ماهیت آن وسایلی برای رنگ کردن لازم است بدین قرارند: مقداری پارچۀ نخی (تنظيف)، یک بطری الکل صنعتی ۹۰ درجه، مقدار ۱۰۰ گرم لاک طلایی، مقداری پنبۀ طبیعی، پارافین غیر خوراکی مایع، یک حلقه چسپ کاغذی به پهنای ۲ سانت، ۲ عدد شیشۀ دهانه گشاد عسلی با در محکم شیشهای با در محکم برای مازاد الكل، چند برگ کاغذ سمبادۀ آج متوسط و آج بسیار ریز (سمبادۀ نرم).
ابتدا بطرى الكل را باز کرده و نصف آن را در شیشۀ خالی بریزید. نصف لاک طلایی را هم در نصف بطرى الكل ریخته و به هم بزنید و بگذارید تا لاک کاملاً در الكل حل شود. وقتی که حل شد، قابل استفاده است. زمانی معلوم میشود که لاک کاملاً در الكل حل شده، که بعد از به هم زدن، مایع به طور یکنواخت به بدنه داخلی بطری بچسبد و انرژی از ورقههای بسیار نازک لاک در آن دیده نشود. بهتر است برای اطمینان بیشتر مایع لاک و الكل را از صافی رد کنید. میتوانید از تنظيف استفاده کنید تا اگر جسم خارجیای در آن باشد گرفته شود و با خیال راحت از آن استفاده نمایید. پس از آن با تنظيف کیسهای به ابعاد ۵×۱۰ سانت بدوزید بطوری که گوشه نداشته باشد و به شکل بالشتکی بیضی درآید. بعد این کیسه را وارونه کرده و پر از پنبۀ طبیعی کنید.
توجه داشته باشید پارچه تنظیف نخی و عاری از هر گونه مواد مصنوعی باشد، همچنین پنبهای که انتخاب میکنید باید پنبه خالص طبیعی باشد تا بهتر لاک و الکل را به خود جذب کنند و در موقع کار خوب پس دهد و روی کار بنشیند. مقدار پنبهای که در کیسه ریختهاید، نباید بیشتر از حد باشد و خوب است چند کیسه درست کنید که در موقع لزوم بتوانید از آنها استفاده نمایید. لازم است یک جعبه چوبی هم برای جا دادن وسایل رنگ کاری بسازید که همه در یک جا جمع باشند. چند عدد کیسه پلاستیکی ۱۵ × ۲۵ هم در اختیار داشته باشید که بعد نحوه استفاده از آنها ذکر خواهد شد.
بعد از آماده کردن وسایل کار، اگر سازی که ساختهاید تار است، ابتدا باید کلیۀ زوایای آن را دقيقاً صاف و پرداخت نمایید در غیر این صورت از زیر رنگ خوب در نخواهد آمد. برای پرداخت به وسایلی به این شرح نیاز دارید، یک عدد سوهان تخت آج متوسط، یک عدد سوهان تخت آج ریز، دو عدد سوهان نیمگرد یکی آج متوسط دیگری آج بسیار ریز. برای اینکه کاغذهای سمباده بیشتر دوام داشته باشند، از هر نوع دو عدد انتخاب نمایید و با چسب زدن به پشت کاغذ، آنها را به هم بچسبانید و در یک محل کاملاً صاف قرار داده و روی آن نیز قطعهای تخته بگذارید و جسم سنگینی هم روی آن قرار دهید و بگذارید کاملاً خشک شوند. بعد از خشک شدن آنها را قطعه قطعه کنید و در جاهایی که میخواهید، از آنها استفاده کنید.
قبلاً گفتیم که ساز را باید صاف و صیقلی کرد به گونهای که کمترین ناصافیای نداشته باشد و چنانچه به دست لمس شود، کاملاً مسطح و یکنواخت باشد. کاسه تار از چوب توت ساخته شده و چوب به طور کلی دارای دو نوع ساختار است، آوندهای چوبی و آوندهای آبکش. آوندهای چوبی بافت تشکیل دهندۀ چوب هستند و آوندهای آبکش مخصوص جذب و رساندن آب و مواد غذایی از زمین به درختاند. این دو نوع ساختار عامل تشکیل تنه درخت میشوند. آوندهای چوبی از نظر جنس سخت و محکم و آوندهای آبکش سست و پوکاند که مجموع این آوندها به صورت حلقهای به دور یک در میان تنه درخت را شکل میدهند. در زمان ساختن ساز از این تنه هم در موقع برش و هم در زمان ساخت و شکلدهی به این دو نوع جنس سخت و سست برخورد میکنید که احتیاط میطلبد، و باید به طور یکنواخت صاف گردد. برای این یکنواختی ابتدا با سوهان آج متوسط روی کاسه تار را هماهنگ و یکنواخت صاف کنید تا قسمتهای راه پوک و راه سفت یکدست و مسطح شوند.
بعد از اینکه روی تمام سطح کاسه تار را سوهان آج متوسط کشیدید، از سوهان نرم استفاده کرده و آن را هم روی تمامی سطح کاسه بکشید. زوایای کاسه تار را مثل فرورفتگی دو قسمت کاسه (کاسه بزرگ و کاسه کوچک نقاره) با طرف صاف سوهان نیمگرد سوهان بزنید البته اول با سوهان نیمگرد آج متوسط و بعد با سوهان آج ریز. بعد نوبت به سوهان زدن زوایۀ بین دو کاسه میرسد که باید با سوهان سه پهلوی آج متوسط و بعد با سوهان سه پهلوی آج ریز انجام گیرد. سپس باید بیخ دو طرف دسته کاسه را سوهان بزنید. سوهانی که برای بیخ دسته کاسه انتخاب میشود میتواند هم از طرف تخت سوهان نیمگرد و هم از سوهان سه پهلو باشد، تا بهتر زوایه و کنج بیخ دسته کاسه تار را صاف و هموار کند. توجه داشته باشید. ابتدا سوهان آج متوسط و در آخر کار سوهان آج ریز به کار ببرید.
بعد از سوهانکاری بیخ دسته کاسه باید به کاسه را هم سوهان بزنید که این قسمت هم از اهمیّت خاصی برخوردار است، زیرا چوب این قسمت و بیخ دستۀ کاسه از قسمتهای دیگر کاسه محکمتر است و رد تیشه و همچنین چوب ساب در این دو بخش بیشتر محسوس است و سوهان زدن بیشتری لازم دارد. در پایان سوهانکاری ساز را خوب بررسی کنید و با پارچهای تمیز گرد چوبهایی را که در اثر سوهان زدن روی کاسه باقی مانده، دقیقاً پاک کنید و ببینید که اثری از رد تیشه و چوبساب باقی نمانده باشد، چنانچه به موردی برخورد کردید، با سوهان زدن مجدد آنها را بر طرف نمایید. آماده کردن دسته و سرپنجه مرحلۀ بعدی کار است توجه داشته باشید که به دسته تار که قبلاً آن را رو به راه کردهاید دست نزنید و فقط پشت دسته را سوهان بزنید و سرپنجه را به حال خود بگذارید. ناصافی پشت تار را با لیسه برطرف کنید و همچنین دو طرف سرپنجه تار را هم با لیسه صاف کنید.
می دانید که سمباده کشیدن مقداری خش و ناهمواری روی کاسه ایجاد میکند که باید با سمبادۀ نرم برطرف شود. در هنگام لاک و الكل زدن، توجه کنید که غبار چوب لای درزها و روی کار نمانده باشد، زیرا شفافیت کار را از بین میبرد، بهتر است با پارچهای نازک روی سطح تار را چندین بار تمیز کنید. بعد از آن با استفاده از پارچه تنظيف و مقدار کمی پارافین مایع غیر خوراکی سطح کاسه و تمام قسمتهای تار را از آخرین ذرۀ گرد و غبار پارک کنید، حال کار برای لاک و الکل زدن آماده است.
مقداری لاک و الکل را در ظرف کوچکی بریزید و برای اینکه دستها آغشته به لاک و الكل نگردد – که تمیز کردن آن خالی از اشکال نیست – بهتر است دستها را داخل کیسه پلاستیکی کرده و به آن کش ببندید که در موقع کار بیرون نیاید. در جایی که میخواهید رنگ زدن را شروع کنید، سفرهای تمیز پهن کرده و کیسۀ پر از پنبه را در ظرف لاک الکل فرو ببرید و بچرخانید تا لاک الکل در آن نفوذ کند. قبل از رنگ زدن چند نکته قابل ذکر است، اول اینکه ظرفی که برای لاک الکل در نظر میگیرید در دار باشد و در زمانی که نمیخواهید کار کنید در آن را ببندید تا لاک الکل تبخیر نشود. دوم اینکه همیشه مقداری الکل در دسترستان باشد و هرگاه که خواستید کار را متوقف کنید، چند قطره الكل روی کیسه حاوی پنبه بریزید و در ظرف را محکم ببندند. سوم هنگام لاک الکل کاری توجه داشته باشید که الكل قابل اشتعال است.
اگر بخواهید تار را رنگ کنید، ابتدا دور لبۀ کاسۀ بزرگ و دور لبۀ نقاره را با نوار چسب کاغذی که پهنای آن ۲ سانت باشد طوری بچسبانید که ۵/۱ سانت از لبۀ کاسه را بپوشاند و لاک الکل زیر آن قسمت از لبۀ کاسه که بعداً باید به آن پوست بچسبانید نرود، و بقیه پهنای نوار را که ۵ میلیمتر است، به داخل لبۀ کاسه برگردانید که استحکام بیشتری داشته باشد تا نوار از دور لبه کاسه کنده نشود.
کنون میتوانید لاک الکل را به این نحو که ذکر میگردد به کاسه تار و سایر اجزای آن بزنید: اگر پنبه داخل کیسه بیش از حد معين لاک الکل جذب کرده باشد، آن را مقداری فشار بدهید که مازاد لاک الكل داخل ظرف بریزد. سپس کیسه مذکور را روی سطح کاسه با فشاری اندک و یکنواخت به تمام اجزای کاسه بکشید تا لاک الکل روی سطح کار بنشیند، اگر دیدید که لاک الكل کیسۀ پنبهای رو به خشکی میرود، مجدداً آن را در ظرف لاک الكل فرو ببرید و خوب بچرخانید تا لاک الکل را کاملاً به خود جذب نماید و کار را ادامه دهید تا کلیه سطوح و زوایای تار آغشته به لاک الکل شود و قشری نازک از لاک الکل روی تار بنشیند، بعد آن را در جای نسبتاً خنک و در معرض کوران بگذارید.
بهتر است بدانید هرگز کار لاک و الكل زده را مقابل محل حرارتزا قرار ندهید. بعد از توقف رنگآمیزی تمام وسایل را جمعآوری کنید، اگر مقداری از لاک الکل زیاد آمد، فوراً آن را در بطری بریزید و در آن را محکم ببندید. روی کیسۀ پنبه چند قطره الکل بریزید و آن را در کیسه پلاستیکی و کیسه را در شیشههای دردار قرار دهید و در آن را محکم ببندید. اگر در شیشه منفذی نداشته باشد، این کیسه خشک نخواهد شد و رطوبت خود را حفظ میکند و برای کار آمده است. ممکن است بعضی از قسمتهای چوب، رنگ بیشتری به خود جذب کند که میتوانید با سمبادۀ نرم تمام کاسه تار را صاف کنید و زوایایش را با پارچهای که قبلاً به پارافین آغشته کرده بودند، تمیز کنید، رنگ کاری باید در چند مرحله انجام شود و نیازمند دقت و علاقهمندی است زیرا رنگ خوب، جلوۀ خاصی به کار میدهد و ضمناً آن را در مقابل بعضی از آفات حفظ میکند. هر چه که لاک الکل بیشتری روی کار بنشیند، مدت زیادتری هم لازم دارد تا خشک شود، ضمناً طرز کشیدن وسیلۀ لاک الکل زدن در محلهای مختلف کار، با هم فرق دارد که در موقع مناسب ذکر خواهد شد.
نوبت سوم لاک الکل را مثل دفعۀ قبل شروع کنید یعنی مقدار لاک الکلی که به وسیله کیسه بر میدارید باید به اندازۀ همان بار اول و دوم باشد. به نقاطی که در بار اول و دوم رنگ کمتری خورده بیشتر رنگ بزنید تا از نظر پوشش رنگ مثل سایر نقاط شود، این رمز کار خوب و قابل قبول است.
بعد از اینکه این مرحله از لاک الکل خوب خشک شد ابتدا روی کار را کاملاً سمباده بکشید و بعد با پارچه آغشته به پارافین آن را تمیز کنید. مجدداً مقدار کمی پارافین به پارچه بزنید و روی کار بکشید تا قشر نازکی از پارافین روی آن بنشیند و بگذارید چند دقیقه بماند. سپس با یک پارچۀ خشک پارافین را پاک کنید و لاک الکل کاری را به این طریق شروع کنید. در بار چهارم باید غلظت لاک الکل را کم کنید (یعنی رقیقتر از دفعات پیشین باشد) برای رقیق کردن لاک الکل، مقداری الکل خالص را روی وسیلۀ لاک الکل کاری بریزید و با دو انگشت شست و اشاره، کیسه پنبهای را خوب مالش دهید که الکل خالص، لاک الکلی قبلی را رقیق کند، سپس روی کار بکشید. این کار باید سریع انجام گیرد. اگر مکث کنید لاک الکل رقیق شده رنگ روی کار را زایل میکند (توجه داشته باشید مقدار الکل خالصی که روی وسیله لاک الکل کاری میریزید نباید به حدی باشد که اگر آنرا فشار دهید قطرات لاک الکل از آن چکه کند).
در زمان رنگ کردن مراقب باشید که کیسۀ آغشته به لاک الکل هنگام رنگ زدن کاسۀ بزرگ تار به بغل کاسۀ کوچک نخورد و بالعکس.
اکنون باید کیسۀ پنبهای آغشته به لاک الکل را به طور دورانی روی کار بکشید. در این نوع لاک الکل زدن وسیله کار زیاد روان نباشد و به آسانی حرکت نکند و حتی مقداری از رنگ قبلی به آن بچسبد، برای رفع این حالت و سهولت کار اندکی پارافین روی کیسه لاک الکل بپاشید که هم مشکل را رفع میکند و هم جلای بیشتری به رنگ میدهد. پس از اتمام رنگ کاری کار را کنار بگذارید تا خوب خشک شود. این مدت کمتر از ۱۲ ساعت نباشد.
بعد از خشک شدن کامل، با کاغذ سمبادۀ نرم را روی کار بکشید و با پارچۀ آغشته به پارافین آن را تمیز کنید و برای مرحلۀ پنجم لاک الکل کاری آماده کنید. توجه داشته باشید که وسیلۀ لاک الکل کاری را از اول تا آخر کار نباید عوض کنید، زیرا این وسائل که چندین بار با آنها کار کردهاید، به اصطلاح جا میافتند و بهتر روی کار قرار میگیرند. من باب مثال هر چه گچ کارها از ماله کارشان بیشتر استفاده کنند بهتر جا میافتد، حتى قیمت آن از ماله نو بیشتر است. همچنین کاردکهای نقاشهای ساختمان و… بعد از نوبت پنجم باز باید بگذارید مدت ۱۲ ساعت خشک شود. بعد از اینکه کار به طور دلخواه رنگ شد و برق انداخت و تمام نقاط کار از لایهای هماهنگ و یکدست پوشانده شد، کا را باید چندین روز کنار بگذارید، زیرا در این مدت بعضی از نقاط چوب که سستتر است فرصت پیدا میکند که رنگ را جذب کند. اگر بعضی از نقاط کدر شد، مجدداً آن را لاک الکل بزنید تا براق شود.
در اینجا بد نیست بدانید که هرگاه خواستید لاک الکل درست کنید، به اندازه باشد و اضافی نیاید زیرا اگر لاک الکل مدت زیادی در شیشه بماند به مرور تخمیر میشود و خاصیت خود را از دست میدهد. برای رنگ کردن سه تار و دوتار و تنبور مقداری لاک الكل در ظرفی کوچک بریزید و سر پروانهای شکل گوشیها را تا آنجا که لازم است در جای گوشیها فرو ببرید و در گوشهای بگذارید تا خشک شوند و بعد در جای گوشیها قرار دهید.
اکنون که به لطف خداوند متعال این کتاب به پایان رسید، بر خود لازم میدانم که نکتهای را مطرح کنم: برای استفاده بهینه از هر نوشتهای با قدری دقت و ممارست میتوان با نویسنده آن ارتباط ذهنی و فکری پیدا کرد. از مفهوم نوشته به نحو احسن سود برد.
کتابی که اکنون در دست شماست زائیده ذهن فردی است که از اوان جوانی با تلاش و پشتکار بسیار در راه یادگیری دقیقهای را به غفلت نگذرانده و همواره شاگرد بوده است، تمام پیچ و خم را پیموده، تا کاری بهتر و ارزشمندتری به جامعه عرضه نماید و هنوز هم که در دوران کهن سالی است خود را هنرجو میداند، زیرا هنر در هر زمینه همواره به روی کمال است و انتهایی ندارد. کسی که علاقهمند به یادگیری هنر است باید از کارهای استادان قدیم بهرهبرداری کند و در عین حال با زمان همراه باشد و آینده را هم در نظر بگیرد و سعی کند آنچه را که در این راه میآموزد، بدون کم کاست به دیگران منتقل نماید. این کتاب، چکیدۀ ۶۲ سال یادگیری است و از خداوند سپاسگزارم که توفیق داد تا آن را در اختیار آیندگان قرار دهم، گو اینکه بضاعتم اندک بوده اما امید است آنها که بیشتر میدانند، دانستههای خود را در همۀ زمانها، از هنرجویان دریغ نکنند.
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.