یکی از هنرهای اصیل ایرانی ساخت کاشی و یکی از استفاده های آن برای تزیین دیوارهای مساجد و اماکن زیارتی می باشد. این مطلب جهت آشنایی با انواع کاشی های ایرانی جمع آوری شده تا زمانیکه به سفر می رویم و از آثار تاریخی دیدن می کنیم با دانستن آنها به درک بهترمان از بناها و معماری ها کمک کند.
فهرست
کاشی چیست؟
کاشی در واقع خشت‌های پخته لعابی است که امروزه برای تزئین بناها به کار می‌روند. امّا اگر بخواهید بدانید چطور هنرمندان به این سبک هنری دست پیدا کردند، باید ریشه آن را در سفالگری و استفاده از خشت پخته جستجو کنیم که حتّی به هزاران سال پیش برمی‌گردد. گفته شده در مصر کاشی‌های رنگی پیدا شده که قدمتشان به ۴۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. امّا تاریخچه کاربرد آجر لعابدار را فعلا به زمان بابلیان (هزاره دوم پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. ایرانیان هم از همسایگانشان شیوه سفالگری و کاشی‌سازی آموختند و بر اساس آن سبک خودشان را ایجاد کردند.نمونه‌هایی از کاشی سازی‌های اولیه را در تخت جمشید و کاخ هخامنشیان می‌توانیم ببینیم.
در دوره اسلامی که هنرهای ایرانی به اوج خودشان می‌رسند، کاشی هم وارد سبک‌های تازه‌ای می‌شود. به دوره صفویان که می‌رسیم به دلیل تاکید بر تزیینات در معماری، با تزیینات بی‌بدیل بناها با کاشی روبه‌رو می‌شویم؛ مثل مساجد پر تزیین اصفهان که چشم هر بیننده‌ای را به خودش خیره می‌کند.
در ادامه انواع کاشی را به اختصار بررسی می‌کنیم تا بهتر آنها را بشناسیم.
کاشی زرّین فام
منظور از کاشی زرین فام، کاشی‌هایی است که به رنگ طلایی یا سبز تهیه می‌شوند. کاشی‌های زرین فام محکم هستند و درجه پخت کمتری دارند. روی کاشی را با لعاب سفید قلع می‌پوشانند و بعد از حرارت دادن آن را با کلراید فلزات نقاشی می‌کنند. در نهایت آن را در کوره قرار می‌دهند تا زمانی که نزدیک ذوب شدن باشد. دود که در کوره ایجاد می‌شود، موقع احیاء و ایجاد نقوش قهوه‌ای است که بعد طلایی و سبز می‌شود. گفته شده این کاشی بیشتر در کاشان، ری، گرگان، ساوه و نیشابور تهیه می‌شده است.
کاشی های زرین فام از انواع کاشی های تزیینی سنتی هستند که در بناهای بعد از اسلام مورد استفاده قرار گرفتند. این نوع کاشی ها به رنگ سبز تولید می شدند و برای تولید آن، علاوه بر گل سفال گری از ماده گدازنده و سنگ چخماق نیز استفاده می شد. کاشی های زرین فام در شکل های ستاره‌ی هشت پر، شش پر، صلیبی، چهارگوشه و هشت ضلعی و گاه به شکل دایره یا اشکالی غیر هندسی در کنار کاشی های کتیبه ای به کار می‌رفت. این نوع کاشی ها در بناهای شهرهای کاشان، ری، جرجان، ساوه،شوش و نیشابور بیشتر دیده می شود.
کاشی معرّق
کاشی معرق به قطعه‌های بزرگ و کوچک بریده شده می‌گویند که بر اساس طرح، با نقش‌ها و رنگ‌های مختلف تراشیده شده و آنها را کنار هم قرار می‌دهند و در نهایت به شکل قطعه‌ای بزرگ درمی‌آید. این سبک کاشی از گذشته بین اروپاییان به موزاییک معروف بوده. (البته تفاوت‌هایی هم دارند)در کاشی معرق معمولا از رنگ‌های سفید، آبی تیره، فیروزه‌ای، سبز و پرتقالی استفاده می‌شود. کارگاه‌های تولید این کاشی معمولا در اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران اشاره کرد.
بعد از انجام گل‌بری‌ها و سوهان زنی برای گوشه‌های کار که در آنها ناهمگونی وجود دارد، نوبت به چیدن و چسباندن کاشی‌ها روی قالب می‌رسد. البته این کار برحسب شماره‌گذاری‌هایی که روی کاشی‌ها قرار دارد صورت می‌گیرد. برای نصب کار روی محل موردنظر، ابتدا از خشک شدن آن اطمینان حاصل می‌کنند. سپس آن را به کمک ملات مخصوص، سیمان، ماسه و آب به دیوار می‌چسبانند. بعد از اتمام کار، طرح را تمیز می‌کنند تا در صورت وجود عیب و ایراد آنها را برطرف کنند. از کاشی کاری معرق که یکی از انواع کاشی کاری در ایران است، علاوه بر بناهای تاریخی و مساجد برای تزیین دیوارهای خانه، قاب عکس، تزیین آینه و فضاهایی این‌چنینی استفاده می‌کنند.
در گذشته بعضی از کاشی‌های طرح‌دار سنتی را که دارای اشکالی مانند گل و نوشته‌های قرآن بودند، به کمک کوره‌های سنتی یا کوره‌های برقی کوچک به اصطلاح پخت می‌کردند. روند تولید این نوع کاشی‌ها نسبت به کاشی‌های امروز، با سادگی بیشتری انجام می‌شد. برای تولید کاشی از گل و خاک استفاده می‌کردند و با لعاب، طرح‌های گوناگونی روی آن می‌زدند. آنها را مجددا در همان کوره‌ها می‌پختند تا رنگ روی آنها ثابت شود و سپس از آنها استفاده می‌کردند.
کاشی معقلی
کاشی‌های مُعَقلی از ابعاد بسیار کوچک تهیه می‌شوند و از پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک، کار معقلی انجام می‌شود. گاهی این کاشی‌ها با آجر ترکیب می‌شوند که این کار باعث جلوگیری از انبساط و انقباض کاشی‌ها در سرما و گرما می‌شود در نتیجه از پریدن و خرد شدن لعاب کاشی، جلوگیری می‌شود.در کاشی کاری معقلی از انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی استفاده می‌کنند. معمولا اگر قرار باشد خطوط کوفی بنایی در تزیین به کار رود، همراه آن از کاشی معقلی استفاده می‌کنند.
این سبک کاشی کاری در بناها و مساجد مشهد، آرامگاه محمد محروق در نیشابور، مسجد جامع اصفهان، همچنین سر مسجد ماردین در ترکیه دیده می‌شود. کاشی کاری معقلی مانند دیگر انواع کاشی کاری نیاز به یک طرح اولیه دارد. برای طرح این نوع کاشی کاری، از نوشته و خطوط کوفی زاویه‌دار و بر اساس خانه‌های شطرنج استفاده می‌شود. به عنوان مثال در نمونه آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل نام علی را به صورت خطوط کوفی زاویه‌دار یا بنایی خواهید دید.
کاشی بنایی
این سبک کاشی در عصر صفویان به کمال خودش رسید. کاشی بنایی طرح‌های هندسی دارد و از تلفیق اشکال هندسی با مساحتی ۴ تا ۸ ساخته می‌شود. طرح‌های کاشی بنایی شبیه خاتم است با این تفاوت که در خاتم فقط شکل‌های مثلث است امّا در کاشی بنایی هم مثلث و هم مربع به کار می‌رود. هر کدام از طرح‌های کاشی بنایی برای خودشان اسم و رسمی دارند؛ مثلا معروفترینشان «کند و کلیل» است.
این سبک کاشی هم مانند کاشی معرق ساخته می‌شود.
کاشی مینایی
این کاشی با طرح‌های اسلیمی، ختایی و گیاهی معمولا تزیین می‌شود. بیشتر آبی رنگ است و در بناهای قدیمی‌تر معمولا دیده می‌شود. استفاده از آن در نمای بیرون بنا متداول بوده است.کاشی کاری سنتی مینایی نیز یکی از هنرهای تزیینی است که در بناهای قدیمی ایران از آن استفاده شده است و چشم توریستان را خیره می کند. کاشی های مینایی در معماری های قدیمی بیشتر به رنگ آبی بودند که برای استفاده در مناره ها یا بیرون بناها مناسب باشند. در کاشی های مینایی از نقش های اسلیمی، تذهیب، گل و برگ، پرندگان، خطوط منحنی در هم پیچیده و نقاط ریز و درشت و یا خطوط مورب بسیار استفاده می شود.
طرح های دیگری که در کاشی های مینایی میتوانید ببینید، مجموعه‌ای از آیات قرآنی یا کلماتی هستند که به ائمه معصومین مربوط می شوند؛ به طور مثال آیه شریفه صلوات، آیه شریفه و ان یکاد یا سوره های کوتاه قرآن روی کاشی نوشته می شوند و اطراف آن با زیباترین طرح ها و نقش ها کامل می گردد. متداول ترین رنگ هایی که در کاشی های سنتی مینایی استفاده می شوند، طیف رنگ آبی روشن، آبی تیره، قرمز، زرد، قهوه ای، سبز، مشکی، سفید و فیروزه ای هستند.
کاشی هفت رنگ
کاشی هفت رنگ از سبک‌های معاصر کاشی است که دوره قاجار بسیار پر کاربرد بود. گفته شده این سبک کاشی به تاثیر از مسیر مدرنیته ایران ایجاد شده و کیفیت کمتری هم به نسبت کاشی‌های قبلی دارد.این کاشی از تلفیق خشت‌های ظریف و لعاب‌داری که هر کدام قسمتی از یک طرح کلی هستند، ایجاد می‌شود.این کاشی ها هفت رنگ متداول دارند که عبارتند از: لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه. گفته شده اصفهان، مشهد و تا حدودی تهران از مراکز تهیه این کاشی‌های هفت‌رنگ هستند.
کاشی کاری هفت رنگ از دوران صفویه به یادگار مانده و از قدیم تا به امروز در بناهای تاریخی، مساجد و مقبره‌ها کاربرد داشته است. این نوع کاشی کاری، کاربرد بیشتری نسبت به سایر کاشی کاری سنتی دارد؛ آن هم به دلیل استفاده از رنگ‌های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی است. در کاشی کاری هفت رنگ برای نصب کاشی‌ها از ملات سیمان و آب استفاده می‌شود. از این‌رو، مقاومت در این نوع کاشیکاری بالا رفته و در برابر رطوبت مشکلی نخواهد داشت. کاشی‌های به کار رفته در این کاشی کاری، اصولا در ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی‌متر است؛ اما برای مساجد و گنبدها از کاشی‌های ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتی‌متر استفاده می‌کنند.
کاشی کاری هفت رنگ به دلیل استفاده از رنگ‌های متنوع و استفاده از نقوش اصیل ایرانی، کاربرد و محبوبیت بیشتری در میان ایرانی‌ها دارد.
در کاشیکاری هفت رنگ، ابتدا طرح را روی کاغذ می‌کشند. سپس آن خطوط را سوراخ و به کمک ذغال روی کاشی ثبت می‌کنند. در مرحله‌ی بعد با استفاده از لعاب و اکسید منگنز و کمی شیره، کار چسبیدگی و قلم گیری انجام می‌شود. پس از انجام شدن این مراحل، نوبت به رنگ آمیزی کاشی می‌رسد. منظور از هفت رنگ در این نوع کاشی‌ها، رنگ‌های سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی است.
کاشی کاری مقرنس
مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری است که در دنیا ساختن بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان‌ها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل می‌شود.مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری سنتی است که در زیبا سازی بناها، مقبره ها، مساجد و امکان مذهبی در ایران مورد استفاده قرار می گیرند. مقرنس ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند و در بناهایی که به شکل طبقاتی ساخته شده اند، برای آرایش دادن ساختمان ها و یا تغییر شکل هندسی آن ها، به کار گرفته می شوند. تاریخ مقرنس کاری در ایران به دوران پیش از اسلام و قبل از دوره هخامنشی باز می گردد.
آتشگاه پاسارگاد نمونه ای از هنر مقرنس کاری در دوران هخامنشیان است. پس از اینکه اسلام به ایران وارد شد، مقرنس نیز هویت خود را حفظ کرد و در بناهای زیبایی مانند آرامگاه شاه اسماعیل، گنبد کاووس، برای تزیین و ساختن گنبدها به کار رفت. مسجد نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین از نمونه های زیبای کاربرد کاشی کاری سنتی مقرنس در معماری ایرانی هستند.
کاشی کاری مشبک
این نوع کاشی‌ها برای ایجاد طرح‌های پیچیده کنار یکدیگر چیده شده و از آنها برای تزئین محراب استفاده می‌شده است همچنین کاشی مشبک به عنوان پنجره در دیوارهای مشرف استفاده می‌شده است که هم نور لازم را به داخل اتاق می‌رسانده و هم از اشراف خانه به بیرون جلوگیری می‌کرده است. مقبره جعفر اصفهانی، بقعه‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد شیخ لطف الله اصفهان از زیباترین کاشی‌های مشبک کاری شده است.
در این نوع کاشی کاری، سفال های لعاب داده شده براساس طرح اصلی بریده می شوند و با در کنار هم قرار دادن آن ها، طرح اصلی را می سازند. در معماری بناهای تاریخی مانند بازارهای سنتی، حمام ها و مساجد از کاشی کاری سنتی مشبک استفاده می شود. در این نوع کاشی کاری سنتی، علاوه بر در و پنجره و روزنه های آن ها، شبکه ای از سفال یا کاشی نیز تعبیه شده است.
کاشی های مشبک در معماری بناهای قدیمی به دلایل متعددی مورد استفاده قرار می گرفتند که در زیر به چند مورد از آن ها اشاره می کنیم:
هوای متغیر ایران
تابش شدید آفتاب به بنا
تامین روشنایی
تهویه فضا
وزش باد و طوفان
عقاید مذهبی خاص مردم ایران
جنبه های تزئینی
تزئین محراب مساجد
این دلایل موجب شده اند که از کاشی کاری های مشبک در معماری سنتی ایران استفاده شود. از زیباترین نمونه های کاشی کاری مشبک در ایران، می توان به مقبره ی جعفر اصفهانی، بقعه ی شیخ صفیالدین اردبیلی و پنجره مشبک کاری شده مسجد شیخ لطف الله اصفهان اشاره کرد.
نظر کاربران :
ممنون از اطلاعات جالبی که گرداوری کردید، موفق باشید