کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوى با فراز و فرودهای گوناگون تاریخی در خراسان و مشهد مقدس پیوند خورده است. نخستین بارقه پیدایش این جلوه قدسی، شش قرن پیش از این در اثر خیرخواهی و ایمان راستین واقفان و اهداء کنندگان با اخلاص و بی نام و نشان بوده، سپس عواملی نظیر روی آوردن طلاب علوم دینی مقیم شهر مشهد مقدس، زائران فاضل و دور اندیش و بذل عنایت خادمان و شیفتگان بارگاه امام رضا(ع) موجبات رونق آن را فراهم آورده است.
از حدود سال ۱۱۵۰ هجری قمری، مکان ویژه ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد، اما توجه جدی به جایگاه کتابخانه به اوایل قرن ۱۴ شمسی برمی گردد. همین امر مهمترین سبب شتاب در روند توسعه کتابخانه و اقبال روز افزون محققان و کتاب خوانان به این مکان به شمار می رود. گرچه در طول سالیان بارها محل کتابخانه تغییر یافته اما همواره در جوار مرقد مطهر و داخل حوزه اماکن متبرکه قرار داشته است.
نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ ش. در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی (ره) کنونی (صحن امام خمینی سابق) ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ ش. به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی واقع در ضلع شرقی همان رواق انتقال یافت.
ساخت بنای با شکوه ساختمان کنونی نیز که از سال ۱۳۶۰ ش. آغاز شده بود در سال ۱۳۷۲ ش. با مساحت ۸۰۰/۲۸ متر مربع زیربنا به پایان رسید و از نیمه دوم سال ۱۳۷۳ ش. مورد بهره برداری قرار گرفت.
این ساختمان عظیم در سالروز میلاد فرخنده حضرت ثامن الجج (ع) مطابق با ۲۲ فروردین سال ۱۳۷۴ شمسی طی مراسم با شکوهی با حضور رئیس جمهور وقت، حضرت آیت ال… هاشمی رفسنجانی ، مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رضوی، جمع کثیری از شخصیتهای فرهنگی، پژوهشگران و شماری از کتابداران به طور رسمی گشایش یافت.
گذری در ساختمان کتابخانه مرکزی
نمازخانه: با سقف و بدنه چوبی مشبک و مساحتی حدود ۱۲۰ متر مربع که شبکه‌های چوبی آن مانند طرحهای مشبک مقابر متبرکه ساخته و نصب شده است. در وسط نمازخانه، ستونی چوبی جلب توجه می‌کند. این ستون شبیه نخلی است که شاخ و برگ آن، سقف مسجد را پوشانده و به آن، جلوه‌ای بسیار زیبا و عارفانه بخشیده است. نخلی از چوب که یادآور ستونهای مسجد قبا _اولین مسجد اسلام که به دست مبارک پیامبراکرم (ص) در مدینه‌النبی بنا گردید- می‌باشد. قطعات چوبی سقف به صورت برگهایی کوچک و بزرگ با طرحی حساب شده در کنار هم قرار گرفته‌اند و اسامی ائمه معصومین (ع) و سپس متناسب با سطح برگ، نامها و صفات حضرت باری تعالی روی آنها کنده‌کاری شده است. در اطراف سقف مورد اشاره حدیث شریف «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» به سبک معرق چوب با ترکیبی از سیاه مشق مکرر و به خط ثلث در دو رنگ قهوه‌ای کم‌رنگ و تیره تحریر شده است.
ورودی کتابخانه
از بست شیخ طـوسـی که وارد کتابخانه می‌شوی در دیـواره‌های شمالی ایوان ورودی، دو کتیبه سنگی، حجاری و مطلا شده که مبین سابقه تاریخی کتابخانه مرکزی آستان قدس، مناسبت ساختمان جدید، و تاریخ افتتاح و بهره‌برداری است. یکی از این کتیبه‌ها به زبان فارسی و با خط جلی نستعلیق و دیگری به زبان عربی و با خط جلی رقاع می‌باشد. در کنار پله‌ها چهار عدد کتیبه معرق سنگی به صورت یک کار ابتکاری و بدیع حجاری شده است و متضمن چهار متن از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و رهبر معظم انقلاب به زبان فارسی و خط نستعلیق شکسته مطلا می‌باشد. در مقابل پله‌ها، اتاقهای امانات مراجعان واقع شده است. سقف این اتاقها با گچ‌بریهای مقرنس رنگ‌آمیزی شده و با نوار طلایی در نبشها تزیین شده است. دیوارهای این قسمت به صورت گره سنگی با ترکیبی از سنگ سفید و درزهای کاشی لاجورد و طغاری پوشش شده که از ترکیب درزهای لاجورد شعار لااله الا الله متجلی است.
در سالن ورودی جنب این فضا در یک قسمت پله‌های اصلی عمومی طبقات واقع شده که در سقف انتهایی گچ‌بریهای بسیار متنوع اعم از قطار مقرنس در اطراف، چهار عدد لوستر گچی مقرنس به صورت آویز و شبکه گچبری بسیار زیبا و هنرمندانه در اطراف آن به منظور تأمین نور طبیعی فضا اجرا گردیده است. در بخش دیگری از دیوار این ورودی، چهره حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری گچبری و مطلا شده است که حاشیه آن به صورت جالبی نقاشی شده است و در طرف دیگر این تابلو، آیه شریفه «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی‌الامر منکم» نقش بسته است. در قسمت راست این ورودی بخش گردش و امانت کتاب واقع شده است. دیوار سمت چپ همین قسمت در سه بخش، قاب‌سازی گچی شده و در هر بخش، تابلوهایی به ابعاد ۵×۲ متر با استفاده از آیاتی از قرآن کریم متناسب با موضوع علم و دانش، گچبری جالب توجهی شده است.
در میانه ساختمان در طبقه همکف دو حیاط به ابعاد ۲۰×۳۳ متر منظور شده است. معماری این حیاطها به سبک سنتی با ایوانهایی در اطراف است که در طبقات از طریق سالنها قابل استفاده می‌باشد و در عین حال نور طبیعی کافی برای سالنها تأمین می‌نماید. نماسازی این حیاطها تلفیقی از آجر و کاشی به صورت کارهای بازوبندی شده و رگ چینی آجری و در سقفها از رسمی‌بندی گچی استفاده شده است. کنجها هشت ایوان در اضلاع کناری دو به دو مرتبط گردیده و از مقرنس گچی که غرفه و ایوان جلو را به هم متصل کرده کاربندی گردیده است. در دربهای چوبی این حیاطها کار گره متضمن ۵۰ بیت مدیحه مربوط به خراسان، خطاطی و به صورت معرق اجرا شده است.
در تمام چهار سردر از رو به قبله آیه مبارکه «ن و القلم» نوشته شده است. در وسط یکی از حیاطها آب‌نمای سنگی با مخزن آب اضطراری آتش‌نشانی در زیر آن واقع شده و در چهار کنج، چهار باغچه قرار دارد که وسط هر باغچه پایه سنگی با چراغهای فانوسی کالسکه‌ای نصب شده است. در وسط حیاط دیگر یک نورگیر سنگی قرار دارد که از اطراف به زیرزمین نور می‌دهد و در قسمت بالای آن ماکت قرآن کریم و در اطراف قرآن تعدادی کتب سنگی که بر روی آنها اسماء مختلف قرآن و کتابهای مرجع اسلامی حجاری شده است نصب گردیده است. در طبقه زیرزمین، در قسمت تحتانی آمفی تئاتر سالن نسبتاً بـزرگی با تجـهیزات کـافی به صورت سلـف سـرویس جهت سرویس دهی و پذیرائی قرار گرفته و در سایر قسمتهای زیر زمین تالارهای قفسه باز آقایان، بانوان و کودکان و نیز تالارهای سمعی و بصری، آرشیو خراسان و طوس، آرشیو مطبوعات و آرشیو اسناد، مرکز کامپیوتر و بایگانی و نیز قلعه کتاب به حجم ۱۲۰ مترمکعب با ملزومات کافی فنی و اجرائی و موتورخانه واقع شده است.
تالار قدس
تالار قدس یکی از شاهکارهای هنر اصیل اسلامی به شمار می‌رود. هدف از ساختن این تالار، ایجاد فضایی برای برگزاری کنگره‌ها، سمینارها و گردهمایی‌های داخلی و خارجی می باشد.
این تالار با ابعاد ۴۰ در ۲۵ متر، دارای ۷۶۱ صندلی مجهز به سامانه‌های صوتی و تصویری و ترجمه همزمان است. دیوارهای تالار با مضامین قرآنی، احادیث نبوی و روایات ائمه معصومین (ع) آراسته شده و توسط هنرمندان آستان قدس رضوی به طرز ماهرانه‌ای گچبری و تذهیب شده است.
مطالب مرتبط :