کاخ چهل ستون اصفهان

کاخ چهل ستون اصفهان، از بناهای تاریخی و باشکوه این شهر است که باغ آن بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. در دوره شاه عباس یکم احداث آن آغاز شد و در وسط آن عمارتی ساخته شده بود. در سلطنت شاه عباس دوم، ساختمان تکمیل شد و در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شده‌است. تالار آینه، تالار ۱۸ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقفها افزوده شده‌است.

کاخ چهلستون به‌خاطر معماری بی‌نظیر، باغ سرسبز، استخر بزرگ، نقاشی‌های دیواری، آیینه‌کاری‌های ظریف و خاتم‌کاری‌های هنرمندانه، نمونه‌ای بی‌نظیر از ترکیب هنرهای ایرانی است. به همین خاطر هم کاخ چهلستون در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست میراث ملی و در سال ۲۰۱۱ میلادی در فهرست میراث یونسکو ثبت شد. در حال حاضر این بنای تاریخی با نام باغ موزه چهلستون شناخته می‌شود که محلی برای نمایش آثار تاریخی و نسخ خطی و… نیز هست.

برای آشنایی بیشتر با اصفهان ، پیشنهاد می کنیم به صفحه جاهای دیدنی اصفهان مراجعه بفرمایید.

تاریخچه کاخ چهل ستون اصفهان

باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی به‌دلیل کمبود اطلاعات، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. در همان سال، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه‌ عباس دوم نسبت می‌داد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کرد. کتیبه دیگر كه طولانی‌تر و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است، از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.

با انتخاب اصفهان به‌عنوان پايتخت و گسترش شهر به‌ طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان، استقرار کاخ‌های شاهی به‌ وسیله شيخ بهایی پایه‌ریزی شد. انتخاب فضای وسيع در دولت‌خانه، حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهایی، دانشمند بلندآوازه دوره صفوی داشت. شروع این مجموعه کاخ‌ها عالی‌ قاپو بود و تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نيز مستقر بود. عماراتی مانند تالار اشرف، جبه‌خانه، رکيب خانه، کشیک‌خانه، تالار طويله، کاخ هشت‌بهشت، توحيد خانه و برخی عمارت‌های ديگر ساخته شد.

هسته اولیه کاخ چهل ستون

در میان باغ چهلستون، شاه‌عباس عمارتی به شكل کلاه‌فرنگی با اتاق‌های كوچک در اطراف آن ساخت كه از آن به‌عنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شد. پس‌ از آن با شروع سلطنت شاه‌ عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده‌ شد و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزیینات نقاشی، آینه‌کاری و کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره كرد.

تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه‌ عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری با حضور شاه‌ عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح‌ شد. با توجه به ماده تاريخ‌هایی که بعضی از شعرای عصر صفويه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به کتب و متون مربوط به آن روزگار، سال اتمام کاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجری در زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم بوده است. از جمله اين شعرا صائب تبريزی، ملک الشعرای آن روزگار است که طی قصيده‌ای بلند بالا چهلستون را توصيف می‌کند و در آخر قصيده با مصراع «قبله‌گاه تاجداران باد دائم اين مکان»، سال ۱۰۵۷ هجری را بيان کرده است.

حریق و مرمت

در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شد و سپس تعمیراتی در آن و به‌ احتمال‌زیاد مطابق سابق به‌ عمل‌ آمد. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و كست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بود. اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافت.

معماری کاخ چهلستون

معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است. بنا مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است که آن را رو به شرق ساخته‌اند. ستون‌های این ایوان هشت‌ضلعی از جنس چوب چنار و کاج است. چهارستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد. استخر کاخ علاوه بر زیبایی باعث لطافت هوا می‌شود. در چهار طرف اين استخر مجسمه‌هایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل‌ شده‌اند. به نوشته برخی از مورخان، اين عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتش‌سوزی مهيبی شد و قسمت‌هایی از آن در آتش سوخت.

ساختمان كاخ

ايوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است؛ يک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفيع استوار است و چهارستون وسط که روی چهار شير سنگی قرار دارند. در گذشته از دهان اين چهار شير آب فواره می‌کرد و به حوض مرمری تالار می‌ریخت.

قسمت ديگر که کمی مرتفع‌تر است، سردر ورودی تالار را تشکيل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آینه نامیده‌اند. اين قسمت بر دو ستون قرار دارد و سراسر آن مزين به آینه‌کاری وسيع و پرکاری است که در آن آینه‌های ريز و خوش‌نقش به‌‌صورت معرق در کنار آینه‌های قدی و خشتی به‌ کار رفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته‌ شده‌اند. تصوير قرينه حوض مرمرين وسط ايوان در تزیينات سقف مشاهده می‌شود. اين قرینه‌سازی شباهت بسياری با ايوان عالی‌ قاپو دارد.

به‌ طور کلی در عمارت تاريخی چهلستون نقوش ترکيبی ديوارها و سقف تالار که در قالب‌های زيبای لچک و ترنج قرارگرفته‌اند و خطوط اصلی تقسيمات بنا که ترکيب زيبايی از نقاشی و کاشی‌کاری و ساير تزیينات متعدد و متنوع هستند، اين اثر را به‌صورت يکی از بهترین نمونه‌های معماری دوران صفويه تبدیل کرده است. در حال حاضر، عمارت چهلستون به‌صورت باغ‌موزه‌ای فعالیت دارد که سالن مرکزی آن محل نمايش برخی از آثار هنری دوره‌های مختلف ايران است.

چرا چهل ستون؟

می‌دانید چهل ستون چند ستون دارد؟ اگر دری به تخته خورد و اتفاقی ستون‌های ایوان کاخ چهلستون را شمردید، از کم‌بودن تعدادش تعجب نکنید. تعداد ستون‌ها ۲۰تاست و لازم نیست به چشم‌هایتان شک کنید. حالا اینکه چرا به این کاخ، چهلستون می‌گویند دو دلیل احتمالی دارد. اولی به‌خاطر استخر بزرگی است که درست روبروی عمارت قرار گرفته و انعکاس تمام‌قد ستون‌ها، تعداد آن‌ها و جلوه کاخ را دوبرابر کرده است.

دومی، اهمیت عدد چهل در فرنگ و ادبیات ایران است که اگر دقت کنید خیلی جاها از آن برای کثرت، مسائل عرفانی و یا حتی مذهبی استفاده می‌شود. مثلا اصطلاحاتی مثل چله‌نشینی، چلچراغ، چهل‌گیس و… جزو کلماتی است که زیاد می‌شنویم و به گوشمان آشناست. انتخاب نام چهلستون برای این کاخ بزرگ، می‌تواند اهمیت این عدد معنادار برای مردم باشد.

رنگ‌ها و نقاشی‌های چشم‌نواز در کاخ

نقاشی‌های بسیار بزرگ و چشم‌نواز از وقایع مهم تاریخی در تالار اصلی کاخ چهلستون، این بنا را به یکی از زیباترین کاخ‌های تاریخی ایران تبدیل کرده است. از در که وارد می‌شوید، سه تابلو در ضلع غربی و سه تابلو در ضلع شرقی دیوار تالار جلب توجه می‌کند.

تابلوهای ضلع غربی از راست به چپ: مجلس بزم شاه عباس کبیر و ولی محمد خان، صحنه جنگ چالدران و مجلس پذیرایی شاه طهماسب از همایون پادشاه هند است. تابلوهای ضلع شرقی تالار نیز از راستی به چپ عبارت است از: منظره جنگ شاه اسماعیل اول با شیبک‌خان ازبک، جنگ نادرشاه افشار با قوای هند در کرنال و مجلس پذیرایی شاه عباس صفوی از ندر محمدخان پادشاه ترکستان است.

به‌ نظرم معرفی این تابلوهای نقاشی ارزشمند فقط با یک اسم ساده کافی نیست، به همین خاطر در این بخش درباره تک‌تک نقاشی‌ها توضیح کوتاهی می‌دهم. فکر می‌کنم دانستن قصه‌ای که پشت هر تابلوی نقاشی وجود دارد، آن را برای بیننده جذاب‌تر می‌کند.

تابلوی اول؛ بزم شاه عباس کبیر و ولی محمدخان

تابلوی اولی که در تالار اصلی می‌بینید، نقاشی بزم شاه عباس کبیر است که ولی محمد خان، شاه ترکمنستان مهمان اوست. این نقاشی یکی از زیباترین تصاویر موجود از شاه عباس است که با همراهی سرداران، مهمانان و حتی نوازندگان مجلس بزم به تصویر کشیده شده است.

نقاشی بزم شاه عباس، تابلویی با رنگ‌های گرم و شاداب است؛ در این تصویر شاه عباس با سیبیل‌‌های بلندش، دو زانو و درحالی‌که یک پیاله در دست دارد یک طرف سفره نشسته است و در سمت دیگر تصویر ولی محمدخان و همراهان اوست. دورتادور تصویر پر از مردان و زنانی است که خدمتکاران در حال پذیرایی از آن‌ها هستند.

تابلوی دوم؛ جنگ چالدران

جنگ چالدران یکی از معروف‌ترین جنگ‌های تاریخ است که با شکست سخت ایرانی‌ها به اتمام رسید. روایت جنگ، بدون توجه به نتیجه آن، روایت تلخی است. این تابلوی نقاشی صحنه‌ای از نبرد میان شاه اسماعیل اول و عثمانی‌ها به رهبری سلطان سلیم اول است.

در این نقاشی، تصویری از آشوب میدان جنگ به تصویر کشیده شده است که تا بی‌نهایت پر از سربازانی است که سواره و پیاده، با نیزه و شمشیر در حال مبارزه‌اند. این تابلو اثر محمدصادق، نقاش مشهور قرن دوازدهم هجری است که آثار زیادی با این مضمون دارد.

تابلوی سوم؛ مجلس پذیرایی شاه طهماسب از همایون پادشاه هند

تابلوی مجلس پذیرایی شاه طهماسب از همایون پادشاه هند، یک تابلوی نقاشی با ابعاد ۶متر در ۴متر است که تصویری از روابط دیرینه بین دو کشور را به نمایش گذاشته است. سبک نقاشی این تابلو، مینیاتور است و تماما با رنگ‌های معدنی و طبیعی گرم کشیده شده است.

در این نقاشی، شاه طهماسب و همایون در دو طرف یک سفره بزرگ نشسته‌اند و مهمانان زیادی در دو سمت تصویر حضور دارند. عده‌ای در جلوی نقاشی در حال ساززدن و عده‌ای هم می‌رقصند. دقت این نقاشی به جزئیات، یکی از ویژگی‌های مهم آن است؛ شما می‌توانید با تماشای این اثر به‌راحتی با مدل لباس‌های مختلف، مدل موها، زیورآلات، نوع آرایش و حتی سازهای رایج زمانه (دف و سه‌تار و ارغنون) آشنا شوید.

تابلوی چهارم؛ جنگ شاه اسماعیل اول با شیبک‌خان ازبکان

تابلوی چهارم تصویری از جنگ طاهرآباد در مرو است. در این نقاشی شاه اسماعیل اول لباس زردرنگ به تن دارد و سوار بر یک اسب سفید است. در طرف مقابل پادشاه ازبک، با یک لباس بنفش بر اسبی قهوه‌ای سوار است. به‌طورکلی رنگ‌هایی که در نقاشی استفاده شده است روشن بوده و سبک آن مینیاتور است.

نوع لباس‌ها و کلاه سربازان مطابق آن دوران به تصویر کشیده شده است؛ عده‌ای لباس فرم آبی و عده‌ای دیگر لباس فرم قرمز به تن دارند. وسیله مبارزه در این جنگ، تیر و کمان است و در گوشه‌ای از تصویر شاهد فرار سپاه ازبک و اسیر‌شدن آن‌ها هستید.

تابلوی پنجم؛ تابلوی جنگ کرنال

نبرد کرنال، جنگ بین نادر شاه با محمد شاه گورکانی هندوست که در تابلوی پنجم کاخ چهلستون به تصویر کشیده شده است. این نقاشی، پس از اتمام دوره صفوی توسط آقا صادق روی دیوار کاخ کشیده شد؛ تصویری خونین از بلبشوی جنگ که افراد سواره و پیاده با شمشیر به یکدیگر حمله‌ور شده‌اند.

تابلوی ششم؛ تابلوی مهمانی شاه عباس دوم به افتخار شاه ترکستان

تابلوی آخری که می‌بینید، تابلوی مهمانی شاه عباس دوم به افتخار حضور شاه ترکستان است. در این نقاشی، ندر محمدخان فرمانروای ترکستان برای پس‌گرفتن حکومت خود نیاز به کمک پادشاه صفوی دارد. در همین واقعه تاریخی، شاه سپاهی همراه آن‌ها حواله می‌کند تا بتوانند با کمک آن فرمانروایی خود را به‌ دست بیاورند.

نحوه دسترسی

کاخ چهلستون در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌ جهان قرار دارد. برای دسترسی می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. ایستگاه متروی میدان امام حسین یا ایستگاه اتوبوس میدان امام حسین تا کاخ چهلستون فاصله زیادی ندارد و می‌توانید این مسیر را پیاده کنید. اگر با خودروی شخصی می‌روید، می‌توانید از پارکینگ‌های عمومی خیابان‌های اطراف استفاده کنید. همچنین اگر از سمت میدان نقش جهان قصد بازدید از کاخ را دارید، می‌توانید به‌راحتی با کمی پیاده‌روی به مقصد برسید. برای این منظور از خیابان سپه به‌سمت دروازه دولت حرکت کنید. در تقاطع خیابان استانداری به‌سمت چپ بپیچید. اندکی بعد کاخ موزه چهلستون را خواهید دید.