همه چیز درباره اقوام ، ایلات و عشایر ایران

جمعیت عمده ای از ساکنان سرزمین ایران ( حدود ۴ میلیون نفر ) زندگی قومی ، ایلی و عشیره ای دارند . مفهوم ایل همیشه با کوچ ، همزاد شبانان و رمه گردانان بوده و شبانان می بایست به دنبال یافتن مراتع و علفزارهای جدید که به آن طلای سبز هم گفته می شود ، از این طرف به آن طرف رفته و خطرات این کار را با سرنوشت و خاطرات خود در هم می آمیزند .

کوچ

کوچ به معنی جابجایی مرتب و دسته جمعی خانواده های یک ایل به همراه دامهایشان از محلی به محل دیگر و بالعکس به منظور یافتن یک منبع اقتصادی .

هدف ازکوچ

استفاده از موقعیت سرسبزی مراتع و چراگاهها ی طبیعی در فاصله زمانی معین . هدف نهایی پرورش دام و برخورداری از فرآورده های دامی است . افزون بر این عشق به شیوه زندگی ایلیاتی با فرهنگ ویژه اش . از این رو می توان گفت کوچ از سویی تابعی است از نظام دامداری طبیعی و از سوی دیگر شیوه زندگی طبیعی در طبیعت با ویژگی های شیوه زندگی طبیعی در طبیعت با ویژگی های فرهنگی ، اجتماعی و بعضا سیاسی .

انواع کوچ

پژوهشگران به دو نوع کوچ اشاره کرده اند :
الف ) کوچ عمودی که عبارت است از جابه جایی گروهی خانوارهای کوچنده از دشت به ارتفاعات و بالعکس . در این حالت ایلات کوچنده به هنگام تغییر فصل از دشت به ارتفاعات و بالعکس حرکت می کنند . ایلات کوچنده غالبا در مدت اقامت در گرمسیر به کشت و زرع محدودی نیز می پردازند . اگر محصول زودرس باشد در فاصله زمانی اقامت جمع آوری می شود و اگر دیر رس باشد ، بذر می افشانند و در بازگشت آن را برداشت می کنند . معمولا این کشت و کار به صورت محدود و برای نیاز خانواده است . در ایران اکثر طوایف و عشایر کوچنده از این نظام پیروی می کنند .

کوچ عمودی در ایران

۱- جابه جایی افراد ایل و دامها با هم در مسیری طولانی ( مانند بختیاری ها ) از گرمسیر به سردسیر و بالعکس
۲- چادر نشینی در حوالی دهکده ها که بیشتر عشایر اسکان یافته از این نوع کوچ از دشت به ارتفاعات استفاده می کنند .
۳- رمه گردانی عمده در فاصله دور . این همان شیوه غالب در ایلات و عشایر کردستان است . خانوارهای عشایر دامهای خود با گله های دام ( گوسفند – بز ) تابستان را در ارتفاعات ( سردسیر ) و زمستان را در دشت ( گرمسیری ) می گذرانند و معمولا دامهای هر گله به چند خانوار تعلق دارد ( مثل ایل سنجابی و گوران در کرمانشاه )

ب) کوچ افقی : این شیوه از جابه جایی انسان و دام بیشتر مربوط به عشایری است که در سرزمینهای وسیع ، مسطح و خشک زندگی می کنند و عمده چارپایانشان نیز شتر است ، در ایران این شیوه از کوچ در کرمان ، سیستان و بلوچستان مشاهده می شود .

زمان کوچ

اگر چه زمان کوچ از سردسیر به طرف گرمسیر و بالعکس ، ارتباط مستقیم با گرم شدن و سرد شدن هوا دارد ، ولی دقیقا نمی توان روز یا هفته معینی را در نظر گرفت . زیرا تغییر هوای فصل به وضعیت جوی بستگی دارد و ممکن است گرما و سرما زودرس و یا دیررس باشند . معمولا زمان کوچ را می توان با ماه دقیقا حساب کرد ، ولی روز و هفته قابل تغییر است . غیر از سرما و گرما عوامل دیگری در زمان کوچ موثرند این عوامل عبارتند از :
۱- مکان طایفه در گرمسیر و سردسیر از نقطه نظر دوری و نزدیکی به مقصد
۲- زمان رویش و مرگ علفزارهایی که مورد تغذیه دام باید قرار گیرد
۳- داشتن یا نداشتن مرتع اختصاصی ایل
۴- وضعیت محصول کشاورزی
۵- اختلافات قبیله ای که در زمان کوچ تاثیر گذار است و قبایل متخاصم برای جلوگیری از برخورد رویاروی سعی می کنند زودتر و یا دیرتر از یکدیگر به سوی مقصد روان گردند .

عوامل موثر در انتخاب زمان کوچ

عوامل خاص از پیش بررسی شده در ایلات کوچنده بویژه عشایر مرکزی ایران مخصوصا در بلوچستان برای انتخاب زمان کوچ مصداقی ندارد . سالزمن از صاحب نظران کوچ عشایر بلوچ می نویسد : در بلوچستان با اینکه هر اردو خود درباره زمان و مقصد کوچ خود تصمیم می گیرد اما از آنجا که هماهنگی یا وحدتی در این باره وجود ندارد ، اهل طایفه مقصد و زمان کوچ و محل اردو از قبل نمی دانند ، حتی نمی دانند به کدامین طرف حرکت خواهند کرد و غالبا تا رسیدن به محل راجع به منزلگاه اردو تصمیمی نمی گیرند .

مال کنونی

مال کنونی عبارت است از کندن و حمع کردن چادرها و اثاثیه داخل آنها به قصد حرکت از گرمسیر به سوی سردسیر و بالعکس . این امر علاوه بر عوامل جوی به سعد و نحس بودن ساعت روز حرکت نیز بستگی دارد .

ایل راه

فاصله بین دو منطقه سردسیر و گرمسیرو که ایل باید راهی را در پیش گیرد، ایل راه می گویند . به عنوان مثال کلیه طوایف بختیاری برای عزیمت به گرمسیر از سه ایل راه اصلی به هنگام کوچ عبور می کنند که عبارتند از :
۱- ایل راه اصلی پنبه دون که ایل راه تیره های بابادی است
۲- ایل راه اصلی چری که از این راه تیره های طایفه بهداروند ( بختیاروند ) و طایفه ململی ،شهنی و گندلی می گذرند .
۳- ایل راه اصلی چال زرده که طایفه بامدی و طوایف دیگر از آن استفاده می کنند .

طولانی ترین ایل راهی که در عشایر بویر احمد محاسبه شده است ، حدود ۲۵۰ کیلومتر و متعلق به طایفه عمله بویر احمد علیاست که از آب نهر که منطقه سردسیر در دامنه غربی کوه دنا است آغاز گردیده و پس از عبور از جاده های سخت و صعب العبور کوهستانی به کوه دین ، دره لا و لیشتر بزرگ می رسد .

ایل راه طایفه میکائیلی از طوایف جاف عراق ، از قشلاق به سوی ییلاق در کنار مرز ایران هم اکنون به شرح زیر است :
پیچان از رشته کوه ازمر می گذرد و با واسطه هرمیله در غرب کرهکژاو یا شرق آن برزنجه حاجی ممند و سلیمانیه را طی کرده و سرانجام گردنه های کانی دزان و کوره رش بخش شمالی پیشرفتگی شیلر را پیموده و به مراتع تابستانی خود در غرب بانه مرز مریوان می رسد .
اصولا هدف از تعیین و انتخاب ایل راه اول نزدیکی راه ، دوم انتخاب راه کم خطر و سوم برخوردهای ایلی است .

تاریخچه کوچ نشینی در ایران

ایران بنا به موقعیت جغرافیایی خاص خود و همجواری با اقوام کوچ نشین ، بویژه از سمت شمال و شمال شرقی پذیرای کوچ نشینان بوده و از اینرو یکی از مهمترین مناطق کوچ نشین در جهان محسوب می شود .

نخستین اشارات تاریخی مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است که در این دوره سرزمینی وسیع که بعدها ایران نامیده شد ، مورد هجوم اقوامی که از شمال به حرکت در آمده اند، قرار گرفت. این قبایل در آغاز ورود به این کشور دامدار بودند و به پرورش اسب می پرداختند به طور کلی سابقه کوچ نشینی در ایران به بیش از ۸ هزار سال پیش می رسد و آثار به دست آمده در جنوب غربی ایران موید این مطلب است . ولی نباید فراموش کرد که قدمت کوچ نشینی در مناطق مختلف جهان متفاوت است . زندگی کوچ نشینی در طول تاریخ بیشتر در مناطق نیمه خشک و حاشی مناطق قابل کشت بوجود آمده است و با گذشت زمان و اهلی کردن حیوانات بویژه حیوانات بارکش و افزایش قدرت کوچ نشینان موجب بسته شدن نطفه امپراطوری های بزرگ از زمان مادها تا قبل از اسلام در کشور گردید .
بعد از اسلام نیز اغلب کوچ نشینان در این کشور سرنوشت حکومت ها را در دست داشتند که سلجوقیان ، تیموریان ، صفویان ، ترکمانان ، افشاریان ، زندیان و قاجاریان از آن جمله اند . ولی در سده اخیر ورود فرهنگ بیگانه و گسترش سرمایه داری ، نیاز به بازار مصرف برای ورود کالاهای مصرفی ، رفاه طلبی ، عافیت طلبی و … باعث از هم پاشیدگی زندگی کوچ نشینی و تضعیف این قشر تاثیر گذار در ایران شده است .
امروزه سهم جمعیت کوچ نشین کشور در مقایسه با یکجانشین کمتر از ۲ درصد است . هم چنین نتیجه کاوش ها در جنوب غربی ایران نشان می دهد که انسان در حدود ۸۰۰۰ سال پیش در حالی که فقط به پرورش بز مشغول بود به طور موقت بخشی از سال را (فصل زمستان ) در این منطقه می گذرانده است ؛ بنابراین درباره سابقه کوچ نشینی در ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و خصوصیات طبیعی حاکم بر این سرزمین نمی توان اظهار نظر قطعی ارائه کرد ، اما باید گفت ایران کشوری است که از گذشته تا کنون با کوچ نشینی آشنا بوده و علیرغم کاهش تعداد کوچ نشنان در مقایسه با جمعیت یکجانشین ، جامعه کوچ نشین در کنار شهرنشنان و روستا نشینان ، سومین جامعه پذیرفته شده در ایران به شمار می روند .ضمن اینکه آنها علیرغم ارتباط با یک جانشینان دارای اقتصاد منحصر به خود و جدای از آنها هستند .

توزیع و پراکندگی جغرافیایی کوچ نشینان ایران

زندگی کوچ نشینی در تمام نواحی ایران به اشکال مختلف دیده می شود . زیرا موقعیت مکانی ایران و شرایط جغرافیای طبیعی آن نظیر ناهمواری ها و تنوع اقلیمی ، در بعضی موارد شرایطی را فراهم می آورد که انسان برای بهره برداری بهینه از این محیط ، مجبور به زندگی و اقتصاد کوچ نشینی است . قلمرو جغرافیایی اصلی کوچ نشینی در ایران ، سراسر غرب ، شمال و شمال غرب ، شمال شرق ، جنوب و جنوب شرقی و برخی نواحی مرکزی ایران در پیرامون کویر و بیابانها است که می توان طبق تقسیم بندی زیر آنها را از هم باز شناخت .

ناحیه شمال و شمال غرب

که شامل محموعه ای از ارتفاعات ، تپه ماهورها ، فلاتها و اراضی پست و حاصلخیز در استانهای مازندران ، گیلان ، اردبیل ، آذربایجان شرقی و غربی ، کردستان ، زنجان ، قزوین و بخشی از همدان است . تعدادی از کوچ نشینان ترک و کرد نظیر ایل سون ، ارسباران ، قراچه داغ ، جلالی و… در این محدوده معیشت کوچ نشینی دارند و تالش ها نیز در شمال مستقر شده اند .

ناحیه غرب ، جنوب و جنوب غربی

این ناحیه که قسمت اعظم ارتفاعات زاگرس را شامل می شود . از مهم ترین قلمروهای کوچ نشینی در کشور به شمار می رود . جهت این ارتفاعات شمال غربی ، جنوب شرقی است و تا دریای عمان امتداد دارد و استان های همدان ، کرمانشاه ، ایلام ، چهارمحال و بختیاری ، کهکیلویه بوییراحمد ، اصفهان ، خوزستان ، بوشهر ، فارس ، و هرمزگان را از غرب تا حنوب در بر می گیرد . ایلات بزرگی نظیر : بختیاری ، بویراحمد ، ایلات خمسه و قشقایی و… در این محدوده به سر می برند و با توجه به شرایط طبیعی این ناحیه که پیش از این بیان شد ، بزرگترین ایلات کشور را به خود اختصاص داده اند .

ناحیه شمال شرق

این ناحیه از بندر ترکمن در جنوب شرقی دریای خزر تا مرزهای افغانستان در شرق امتداد دارد و از جنوب به حاشیه کویر مرکزی ایران محدود می شود . استانهای گلستان ، خراسان و سمنان در این محدوده قرار دارند و کوچ نشینان ترکمن و سنگسر و… از ایلات عمده این ناحیه به شمار می روند .

ناحیه شرق و جنوب شرقی

این ناحیه بیشتر قلمرو ایلات و طوایف مستقل بلوچ است که در استانهای سیستان و بلوچستان ، کرمان . حتی بخش هایی از استان خراسان مستقر هستند .

ناحیه مرکزی

این ناحیه که از دامنه های البرز جنوبی شروع شده است و تا حاشیه کویر مرکزی ایران امتداد دارد و شامل استانهای تهران ، قم ، سمنان مرکزی و اصفهان است . از مشخصات بارز کوچ نشنان ایران همچنان که قبلا نیز اشاره شد نفوذ فرهنگی آنها در تمام شئونات این کشور است . بطوری که فرهنگ ایران مجموعه ای از عملکر فرهنگ های عشایر منطقه است که مصادیق این موضوع در دوره اسلامی تشکیل حکومت هایی نظیر سلجوقیان ، مغولان ، تیموریان ، صفویه ، افشاریه و قاجاریه می باشد ؛ این حکومت ها جملگی ار میان جوامع کوچ نشین به قدرت رسیده اند .
به طور کلی واحد تولید در بین کوچ نشینان ایران خانوار است که یک واحد مصرف نیز به شمار می رود . یکی از خصوصیات بارز کوچ نشینان مساله مصرف گرایی و عدم توجه به سودجویی است و از طرفی اقتصاد کوچ نشینان در چند دهه اخیر تحت تاثیر نظام سرمایه داری و بازارهای بین المللی قرار گرفته است و در نتیجه کوچ نشینان مجبورند قسمت بیشتری از تولیدات خود را در بازارها به فروش برسانند تا در ازای آن کالاهایی را که خود تولید نمی کنند و بدانها نیاز دارند خریداری نمایند .

فعالیت های اقتصادی کوچ نشینان ایران

الف – فعالیت های دامداری و تولید محصولات دامی و فرآورده های لبنی
ب- تولید محصولات کشاورزی ( به غیر از دامداری )
ج- تولید صنایع دستی
د- فعالیت های متفرقه و فرعی

زندگی کوچ نشینی اساسا مبنتنی بر نگهداری و استفاده از دام ، در مقابل زندگی یک جا نشینی بر محور زراعت صنعت و تجارت و… استوار گردیده است .حرکت و جابه جایی زمینه زندگی مرم کوچ نشین و دامپروری زی بنای معیشت آنان است . بطوریکه موجودیت هر خانوار و یا چادر با تعداد دامها و نهایتا با قدرت اقتصادی و اجتماعی از آن افرادیست که دام های زیاد و حق چرای بیشتر در اختیار داشته باشند که مسلما چنین افرادی زمین دار بزرگ نیز هستند .
قالی های بافته شده توسط برخی از کچ نشنان که دارای کیفیت بالایی بوده و نقش به سزایی در درآمدهای آنها دارد ، همینطور گلیم ، پلاس ، جاجیم ، حصیر بافی به عنوان زیرانداز بعد از قالی و قالیچه از اهمیت بسزایی برخوردار است .
همچنین جوال ، خورجین ، حور،توبره ، طناب ، جوراب ، کلاه ،دستکش ، شال پاپیچ و سایر البسه و پوشاک عشایر نیز از اهمیت مشابه برخوردارند . عشایر که در گذشته لباسو پوشاک خود را بر اساس نیاز و شرایط جغرافیایی و نوع فعالیت روزانه به منظور جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب و محافظت بدن در مقابل حیوانات گزنده تهیه می کردند ، اساسا کارکزد و کاربرد مصنوعات خود را تحت تاثیر اعتقادات ، فرهنگ و طبیعت به منصه ظهور رسانده اند .