نیایشگاه مهری مراغه ، نماد سه هزار ساله تاریخ و تمدن

نیایشگاه مهری مراغه در حدود ۶ کیلومتری جنوب شرقی مراغه در روستای بزرگی به نام ورجوی واقع شده است. در قسمتی از روستا یک گورستان بزرگ و تاریخی وجود دارد و در آن قبرهایی دیده می‌شود که بر روی آن‌ها صندوق‌های سنگی منقوش و یا قوچ سنگی نهاده شده است. همچنین بر روی تعدادی از سنگ‌ها تصاویر تیر و کمان و نیزه و شمشیر و سپر حک گردیده است. قدمت این سنگ‌ها به قرن هشتم تا یازدهم هجری قمری بازمی‌گردد. از نمونه‌های جالب این سنگ‌ها می‌توان به صندوق سنگی منقشی اشاره نمود که متعلق به زمان بیگ فرزند کدخدا میرزا بیگ می‌باشد که در سال ۱۰۸۵ هجری قمری از دنیا رفته است.

ثبت ملی

معبد مهر مراغه یا نیایشگاه مهری مراغه که با نام نیایشگاه مهری در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۵۶  هجری شمسی با شماره ثبت ۱۵۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آیین مهرپرستی

این بنای تاریخی مکانی برای برگزاری آیین پرستش مهر (میترا) و متعلق به آیین مهرپرستی بوده است. اهالی منطقه این محوطه را با نام‌هایی مانند «امامزاده معصوم مراغه‌ای»، «اجاق» و «اولیا» می‌شناسند. قسمت‌هایی مانند «معبد»، «قبرستان»، «اصطبل» و «چله خانه» دارد. که به‌نظر می‌رسد قبرستانی مربوط به عصر آهن باشد. این معبد در زیر گورستانی تاریخی قرار دارد و با خاک‌برداری، بخش‌هایی از آن خود را نمایان کرد و همچنان بخش عمده‌ای از معبد در زیر خاک مدفون است.

گورستان تاریخی

در بخش فوقانی این بنا، گورستان قرار دارد که گفته می‌شود، مربوط به عصر آهن است. در یکی از سنگ قبر‌های آن نمادی از گرز و کمان وجود دارد و تاریخ ۹۰۸ روی آن ثبت شده است. گرز و کمان نماد قومی بود که در قرن نهم و اوایل قرن دهم در سراسر حوزه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می‌کرد. همچنین مجسمه قوچ سنگی که نمونه‌های زیادی از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذرشهر دیده شده است. در گورستان معبد مهر نیز وجود دارد و مربوط به قوم «قره قویونلو» می‌شود. یکی دیگر از سنگ قبر‌های این گورستان نیز کتیبه‌ای دارد که به‌ هیچ یک از اقلام و خطوط اسلامی شبیه نیست و خطی شکسته و منحصربه‌فرد دارد. این سنگ مربوط به سال ۱۰۶۹ هجری است و روی آن نقش سپر، شمشیر و تیر کمان به چشم می‌خورد. شکل کلی سنگ قبر‌های این محل به‌‌صورت مکعب مستطیل هستند.

بی مهری به معبد مهر

این بنا قدمت زیادی دارد؛ هرچند هیچ‌گونه حمایتی از طرف مسئولان برای حفظ این اثر تاریخی صورت نگرفته و همچون خرابه‌ای است. ضمن اینکه میراث فرهنگی در عملکردی ناشیانه در بخشی از این بنای سنگی، با سازه فلزی و آجر مرمت‌هایی انجام داده است که به‌همراه انباشت زباله‌ها هر بازدیدکننده‌ای را متاثر می‌کند. غارتگران آثار فرهنگی نیز بی‌رحمانه، سنگ‌های تاریخی گورستان را کنده و به‌جای دیگری منتقل می‌کنند. این معبد هم‌اکنون به‌دلیل ساخت و سازهای اطراف آن و نفوذ آب‌های سطحی به داخل، در حال تخریب است.

در حال حاضر در ماه محرم در این معبد عزاداری برای سیدالشهدا انجام می‌شود و بعد از سینه‌زنی و مراسم مشابه، پخش نذری در این مکان صورت می‌گیرد. در واقع، این مورد در حال حاضر تنها کاربردی است که معبد مهر در کنار جنبه گردشگری و تاریخی دارد.

تاریخچه معبد مهر

معبد مهر به‌عنوان یکی از کامل‌ترین پرستشگاه‌های تاریخی ایران به حساب می‌آید که قدمت آن احتمالا به دوره اشکانیان می‌رسد.گرچه در دوره اسلامی یعنی زمان ایلخانیان دستخوش تغییراتی شد و نشانه‌هایی از اسلام بر تن این معبد به یادگار ماند. وجود کتيبه قرآنی در داخل معبد اشاره به فتح بزرگی دارد که يادآور تسلط حاکمان ايلخانی بر اين شهر است. اين آثار اکنون به‌دلیل اهمال مسئولان امر با تیشه و چکش غارتگران میراث ایرانی بیشتر آشنا هستند. تا ضربه مرمت استادکاران آثار تاریخی برای حفظ این یادگار کهن ایرانی!

طبق تحقیقات و بررسی‌ها، در این معبد آرامگاه یکی از علمای معروف و باتقوا مراغه یعنی آخوند ملا معصوم مراغه‌ای قرار دارد که بعد از وفاتش در این محل دفن شده‌ است. ملا معصوم مراغه‌ای از علمای بزرگ قرن هجدهم هجری قمری محسوب می‌شد .که نویسنده تفسیر صافی، وی را یکی از فقهای بزرگ منطقه معرفی کرده بود. تاچندی پیش در این مکان صندوقی چوبی با پارچه مشکی رنگ وجود داشت که افراد در کنار آن شمع روشن می‌کردند.

مهرابه

همان طور که گفته شد، معبد مهر مراغه دارای ابعاد ناشناخته زیادی است. اما بر اساس مطالعاتی که مرحوم پرویز ورجاوند در این مکان داشته، این معبد مربوط به آیین مهرپرستی بوده است . در طول تاریخ تغییراتی در ساختار و شیوه استفاده از آن صورت گرفته است. در دنیای باستان به‌ محل نیایش مهرپرستان مهرابه گفته می‌شد. مهرابه در واقع لحظه‌ای بود که نور خورشید روی سنگ‌آبه‌ مرکزی معابد مهر قرار می‌گرفت و به‌معنای ظهور آناهیتا محسوب می‌شد. افراد در این لحظه به نیایش می‌پرداختند که مصادف با ظهر و طلوع و غروب آفتاب بود. پس از اسلام نیز به محل نیایش و مکان برگزاری نماز، محراب گفته می‌شد که از کلمه‌ مهرابه برداشته شده است.

مهرپرستی، آیینی ایرانی بوده که نور نمادی از آن است و در دوره‌ای به اروپای غربی نیز نفوذ کرد. آیین مهر كه اروپاييان آن را ميترائيسم مى‌خوانند، از دوران اشكانى تا قرن چهارم ميلادى و سلطه رومى‌ها بر سرزمين‌هاى اروپايى رواج داشت.

به‌نظر می‌رسد، شهرستان مراغه دارای مهرابه‌های مختلفی است که معبد مهر و غار‌های اطراف رصدخانه مراغه تنها آثار به جا مانده از این دوران هستند. بعدها معبد مهر مراغه برای اجتماع صوفیان به کار می‌رفت و پیروان شیخ صفی‌الدین اردبیلی در آن جمع می‌شدند. کتیبه‌های حجاری شده در معبد مهر از قرن هشتم هجری قمری نیز حکایت از زمانی دارد که این بنا توسط صوفیان مورد استفاده قرار گرفته بود.

معماری معبد مهر مراغه

معبد مهر مراغه نیایشگاه زیرزمینی و محل پرستش خورشید و برگزاری آیین مهرپرستی بوده است که پیروان آیین مهر، آن را با تراشیدن قطعه سنگ عظیمی از جنس شیست با دهانه‌ای به عرض ۵٫۴ متر به وجود آورده‌اند. این بنا از نظر حجم کار و دقت هنرمندانی که در امر حجاری آن دخیل بوده‌اند، جزو نمونه‌های ارزنده ستایشگاه‌های کهن به حساب می‌آید. این مجموعه باستانی از قبرستان، معبد و یک محوطه تاریخی تشکیل شده است.

معبد مهر در زیر زمین بنا شده و جز ورودی که ساختار سراشیبی دارد، هیچ راه دیگری ندارد. ورودی راهرو به‌شکل پهن و شیب‌دار است که عرضی ۲٫۷ متری در جلو و ۲٫۶ متری در انتها دارد و ارتفاع (عمق) قسمت سرپوشیده آن ۷٫۴ متر است. در خاک‌برداری‌هایی که سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ هجری شمسی صورت گرفت، معلوم شد که این مکان پله‌هایی داشته است که مربوط به‌ دوره ایلخانی بوده‌اند؛ ولی به‌‌مرور زمان و با ریخته‌شدن خاک تبدیل به سطحی شیب‌دار شده است. در حال حاضر برای ورود به‌ معبد باید از پله‌های آن پایین رفت. با عبور از پله‌ها به‌ تالار مرکزی خواهید رسید. در سمت چپ ورودی نقشی شبیه به‌ گل و برگ حجاری شده است؛ اما با توجه به‌ نوک و انتهای آن، ساختاری شبیه به‌ مار نیز دارد.

تالار بزرگ معبد

طاق‌ها و واحد‌های مختلف در پیرامون تالار بزرگ این معبد نشان می‌دهد که معبد مهر یکی از بزرگ‌ترین معابد از نوع خود بوده است. از آنجایی که مشخصه معماری در دوران هخامنشی به‌صورت سطوح مسطح و راست گوشه و بدون خطوط منحنی بوده، می‌توان پی برد که این بنا مربوط به‌ دوره اشکانیان است؛ چراکه فضاهای مختلف آن دارای عناصر خمیده هستند.

در سمت چپ ورودی فضایی در دل صخره کنده شده است که طرح جالبی دارد. پلان آن به‌صورت مربعی با ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر است و در وسط آن ستونی به قطر ۵٫۵ متر به‌شکل هشت ضلعی وجود دارد. این ستون اتاق بزرگ را به‌ چهار قسمت تقسیم می‌کند. در بخش بالایی هرکدام از این چهار بخش، نورگیری به چشم می‌خورد که باعث ایجاد نور مناسب در محل می‌شود. البته با مرور زمان ابعاد این نورگیر‌ها نیز افزایش یافته و همین امر باعث شده است که مشکلات مختلفی برای معبد به‌ وجود آید و زباله‌های گوناگون وارد آن شود.

ستون بزرگ داخل معبد در سه‌ ضلع‌ دارای ۶ طاقچه است که به‌صورت دوطبقه کنده شده‌‌اند. بخش بالایی طاقچه‌ها، قوسی دارد که کاملا تداعی‌گر دوران اسلامی است. به‌طور کلی می‌توان مدعی شد که این اتاق با طرح مربعی خود در دوره اسلامی شکل گرفته یا حداقل تغییرات بسیاری در این دوره در بخش مذکور رخ داده است.

فضای داخلی معبد مهر مراغه

عنصر سازمان‌دهنده فضا در اين مجموعه، تالار مستطيل شكل مركزى است كه با سه راه دسترسى، به بخش‌هاى گنبدى شكل سه‌گانه اطراف خود مرتبط می‌شود. اتاق مدور كه يكى از جالب‌ترين قسمت‌هاى اين نيايشگاه است؛ علاوه بر نشانه‌هاى سلسله‌مراتب ميترايی، آثارى از الحاقات و تزيينات اسلامى دارد.

قسمت شرقی صخره دارای اتاقکی است که سقف آن شباهت‌هایی با سقف معبد رصدخانه مراغه (غار‌های رصدخانه مراغه) دارد. در این بخش آیات قرآنی به‌ خط ثلث تراشیده‌ شده‌ که باگذشت زمان آسیب‌های زیادی به آن‌ وارد شده است. یکی از آیات این بخش آیه ۱۲۹ از سوره آل‌عمران با متن زیر است:

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ

به این معنا که «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداست. هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، می‌بخشد و هر کس را بخواهد، مجازات می‌کند و خداوند آمرزنده مهربان است».

معبد مهر مراغه ساختار نسبتا پیچیده‌ای دارد که قدم‌زدن درون آن حس‌وحال جالبی را القا می‌کند و عبور از راهرو‌های کوچک آن می‌تواند تداعی‌گر چندین هزار سال گذشته باشد.

جاهای دیدنی اطراف

از دیگر جاذبه‌های این روستا وجود درخت تنومند و کهنسال نارونی است که در کنار قبرستان و بر لب یک نهر پرآب روئیده است و توجه عموم را به خود جلب می‌کند. در جنوب این درخت نیز مجموعه جالب توجه امامزاده معصوم قرار دارد.

نحوه دسترسی به نیایشگاه مهری مراغه

آدرس : استان آذربایجان شرقی، ۶ کیلومتری مراغه، روستای ورجوی ( از روستاهای مراغه )

تصاویر بیشتر : -->