نقش‌برجسته ساسانی ری

در اراضی امروزی کارخانه سیمان ری، حدود ۸ کیلومتری جنوب تهران، جایی که در اصل دامنه جنوبی ارک ری بسط یافته است، بقایای ناپدید شده نقش برجسته ای که در سال ۱۹۷۴ توسط آقای فون گال دیده شده است، قرار داشت. این نقش برجسته که فتحعلیشاه قاجار محتملاً در سال های ۲۰ قرن نوزدهم دستورو حجاری آن را داده است، او را سوار بر اسب در حال زدن نیزه به یک شیر نمایش داده است. او بدین وسیله نه فقط از یک نقش مایه قدیمی ایرانی دوباره پیروی کرده است، بلکه ظاهراً محلی را انتخاب کرده است که سفرکنندگان قدیمی به ایران در آنجا یک نقش برجسته قدیمی ساسانیان را دیده اند که اکنون فدای تصویر حجاری شده دوره قاجار شده است. از همه آشکارتر این را در نقاشی آبرنگ کرپورتر می بینیم که نقش برجسته را محیط شده در چارچوب عمیق خشنی نشان می دهد. کرپورتر طول و عرض تسطیح شده مستطیل شکل صخره را که نقش برجسته باید روی آن حجاری می شده است به ترتیب۱۶ و ۱۲ پا(معیار انگلیسی) عرضه داشته است. دقیق ترین توصیف نقش برجسته را مدیون سرویلیام اوزلی هستیم که متن او در اینجا تمام و کمال عرضه می شود: او (سوارساسانی) در اندازه طبیعی عرضه شده است، در حال تاخت برای نبردی که در پیش است پیش می رود، مسلح به نیزه ای است که قبضه آن در اندازه نسبی تقریباً به کلفتی مچ دست است، تیردانی در کنار ران راستش آویخته است، زینت گوی شکل تاج شاپور به نحوی چشمگیر از نشانها و سایر یادبودهایش در اینجا قابل شناسایی است. اما تمام تندیس با وجود اینکه از نظر حرکت خطوط طراحی کمبودی ندارد، با این وصف مبهم است و به نظر من بیشتر کاری ناتمام می رسد تا کاری که به دست انسان یا هوازدگی تدریجی دچار فرسایش شده باشد. هنرمند شاید کارش را هنگامی رها کرده باشد که دریافته است جنس صخره برای کار ظریف تر نامتناسب است. شکل حریفی که به احتمال زیاد می بایست به ضرب نیزه شاپور از پا درآید به نظر می رسد طراحی نشده است و از اسبش می توان فقط سر را در نقش برجسته ای ضعیف تشخیص داد. در میدان دیدی که بالای شکل پادشاه وجود دارد یک مستطیل در ابعاد کوچک قرار دارد که ظاهراً برای کتیبه ای ایجاد شده است ولی نمی توان ردی از حروف را روی آن تشخیص داد. قابل ذکر است که در کنار موریه، اوزلی و پرایس نیز که طرحی به جا گذاشته است که همراه با نقاشی آبرنگ کرپورتر می تواند تصویری تقریبی از اثر تاریخی به دست دهد. نویسندگان قدیمی عموماً نقش را به اوایل دوره ساسانی تاریخ گذاری می کنند. اوزلی حتی معتقد است که تصویر مربوط به شاپور است و حریف باید اردوان باشد. چون طبق گفته طبری به نظر می رسد که اردوان به وسیله شاپور کشته شده است. در نقش برجسته ری نیز با قضاوت روی پوزه اسب باید حمله متقابل خصم به حمله کننده در برنامه بوده باشد. به همین جهت نقش برجسته ری نیز یقیناً نمی تواند قبل از پایان قرن چهارم به وجود آمده باشد(فون گال، ۱۳۷۸: ۵۰-۴۹).