مسجد جامع هفتشویه

درشمال شرقی اصفهان به طرف شهرنایین در روستای هفتشویه (جزء ناحیه قهاب که بنا به گفته حمدالله مستوفی در کتاب نزهت القلوب درقرن هشتم هجری قصبه ای آباد بوده است)بقایای بنایی خشتی آجری موجود است که مسجد جامع هفتشویه نام دارد.این مسجددر تاریخ۵/۱۲/۴۱باشماره۴۳۰در فهرست آثارتاریخی ایرانی به ثبت رسیده است.مسجدجامع هفتشویه یک مسجد دو ایوانی سلجوقی ازنوع کلاسیک است که درقرن پنجم هجری بنیان نهاده شده وبازسازی کلی آن زمانی که روبه خرابی گرفته در ربع اول قرن هشتم هجری آغازشده وبه همت شخصی که بیشتربه فکر ظاهر آن بوده تا استحکام آن درآغازنیمه دوم قرن هشتم هجری درایام سلطنت آل مظفراتمام یافته است.مهمترین بخش مسجدجامع هفتشویه محراب ان است که درحدود هفت قرنی ازعمرآن میگذردکه برخلاف بقیه قسمتهای مسجدسالم مانده است.درزمان سلجوقیان هنرگچبری بخصوص هنرگچبری محراب بصورت بسیارعالی اجرا شده است.

به صورتی که زیباترین وپیچیده ترین گچبری هادرزمان سلجوقیان انجام شده است.دراین دوره باکتیبه هایی که نقشهای پرکاری داشتند اطراف محرابها را میپوشاندند.ازمحرابهای کهن دوره سلجوقی میتوان محراب مسجدملک کرمان ومحراب مسجدکرار اصفهان که اکنون در موزه ملی است ومحراب مسجدجامع برسیان رانام برد.در دوران مغول هنرگچبری محراب بکلی متحول میشود. قرن هشتم هجری راکه بادوره سلطنت ایلخانان مسلمان مغول در ایران مقارن است بایدعهدگچ یا قرن گچ نامید.دراین دوره تعدادی محراب وجود دارد که تزیینات آنها تلفیقی از گچ وآجراست.

استادان هنرمنداین دوره درمساجدوبقاع وآثاردیگربرجای مانده آن زمان با گچ آثاردلپذیر وزیبا بوجود آورده اندو یقیناُ شهراصفهان بهترین آثارگچبری این دوره رابا اثاری مانند محراب اولجایتو درمسجدجامع اصفهان وبقعه ی پیربکران ومسجداشترجان دربر دارد.محراب مسجدجامع هفتشویه یکی از مظلومترین محرابهای اصفهان در دوره ایلخانی است.ماکسیم سیرو، معتقد است این محراب در آخرچهارمین دهه ی قرن هشتم هجری پایان پذیرفته است.آندره گدارایرانشناس فرانسوی تاریخ این محراب را قرن ششم هجری می داند. ازویژگی های محراب های دوره ایلخانی استفاده ازالگوهای شلوغ اسلیمی وپرشده با نقوش هندسی وارتفاع به نسبت بلند واستفاده از انواع خطوط را نام برد.محراب مسجدجامع هفتشویه شامل تورفتگی دردیواراست ومانند سایر محراب های هم عصرخود ازدو طاق نمای تزیینی وستون هایی دربغل تشکیل شده است.

یکی از شیوه های تزیین محراب این مسجد، رنگ آمیزی آن است که احتمالاُ رنگ های به کار رفته در آن با توجه به قداست محراب انتخاب می شدند.درمحراب هفتشویه تکه های قرمزی در هلال بالای محراب وتکه های سبز رنگ فسفری درداخل طاق نمای پایین دیده می شود. تزئینات یکی از حاشیه های محراب کتیبه درشتی به خط ثلث شامل آیه الکرسی گچبری است که درفاصله بین حروف آن برگهای کوچکی مانند برگهای کارشده در محراب مسجد الجایتو استفاده شده است.

واما کتیبه گچبری شده در محراب مسجدهفتشویه که با الرحیم آغاز میشود وقسمت بسم الله الرحمن آن فرو ریخته وازبین رفته است وبعد از بسم الله ایه الکرسی گچبری شده است ودر لته حاشیه سمت راست«…سنه ولانوم له مافی سماوات وما…»براثرمرور زمان تخریب شده ودرسالهای پیش بصورت نامناسبی گچمالی شده است ودر قسمت آخرهم تا«لایوءدحفظهما…»باقی مانده است.این کتیبه به خط ثلث درشت وبر زمینه ای بانقوش گیاهی وگلهای ویژه وبرجسته کارشده است.دو کتیبه در اطراف بالای قوس محراب گچبری شده که یکی از آنها به خط کوفی مُقعَدوشامل سوره حمد است مانند آنچه در صفه درویش مسجدجامع اصفهان موجود است.

کتیبه دیگر در زیر کتیبه اول به خط بنایی ساده بدون تزیین شامل آیات آخرسوره قلم(آیات۵۱تا۵۲)است که با یک خط نوار گچی ازتزیینات داخل محراب وکتیبه بیرونی مجزا شده است.

درپیشانی قوس کوچکترمحراب آیه۱۷ و۱۸سوره آل عمران به خط ثلث بدون تزیین نگاشته شده است ابتدای آن فرو ریخته وبقیه چنین است:«…العلم قائماَبا لقسط لا اله الا هوالعزیزالحکیم ان الدین عندالله الاسلام صدق الله…»وادامه آن هم ریخته است.درپیشانی طاقنمای پایین کتیبه ای نوشته شده که قابل خواندن نیست.

سال هاست که گنبد این مسجد دوایوانه فروریخته و دیوارهای ایوانهایش از هم گسیخته شده‌است. در این میان محراب بلند و نفیس گچبری شده در زیر گنبد تا ۸۰ درصد سالم باقی‌مانده که اثری ارزشمند و نفیس از نوع تزیینات گچبری به شمار می‌رود.
اما باید گفت به دلیل نبود پوشش فیزیکی مناسب این محراب زیبا در معرض فرسایش‌های طبیعی رو به زوال خواهد رفت. در فضای گنبد خانه گچبری‌های دیگری در سمت غرب آن به چشم می‌خورد و در صحن اصلی مسجد قطعات خرد شده کاشی به رنگ‌های آبی و لاجوردی دیده می‌شود که حکایت از تزیینات معقلی در ایوان‌های این مسجد دارد.