مسجد جامع تبریز (مسجد جمعه) در انتهای بازار تبریز و ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی و الچاق مسجد واقع شده است. اولین بانی این مسجد مشخص نیست ولی پس از آن که این بنا در اثر زلزله ویران گردید. حسینقلی خان دنبلی مجدداً بر همان محل قدیم آن را بنا کرد. مسجد جامع با شماره ثبت ۱۷۱ در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.
معماری بنا
طول مسجد ۶۰ متر و عرض آن ۱۵/۲۰ متر است که با طاق‌های ضربی آجری پوشیده شده است. بر سردرِ مسجد جامع کتیبه‌هایی از سنگ مرمر نصب گردیده است . که شرح تعمیرات انجام یافته در دوره قاجاریه و موقوفات مدرسه و فرمانی روی آن‌ها حک شده است. در یکی از اتاق‌های غربی قسمت اول مسجد، سنگ مرمری به دیوار جنوبی نصب و فرمانی از شاه تهماسب اول (۹۸۴-۹۳۰ هجری قمری) در دوازده سطر به خط ثلث برجسته روی آن نوشته شده است که از لحاظ تاریخی دارای اهمیت است.
بر اساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به‌صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده . که به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به‌عنوان الگوی احداث این مسجد در نظرگرفته و آن را بنا کرده‌اند.
امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی‌مانده مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به‌سمت کوچه کنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می‌توان به درون بنا وارد شد.
عمارت مسجد
عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم عرض‌تر از بخش دوم (بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است.
در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌کند. طراح هنرمند محراب مسجد، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است . آمیزه‌ای از سادگی و هنر کم‌نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید.
پایه‌های ایجاد شده مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده که استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نکات جالب و ستودنی آن‌ها محسوب می‌شود. در قسمت‌های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق که از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتی‌متر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتی‌متر طول تشکیل شده است. توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران کهن احداث شده است.
طبق بیانات معماران و باستان‌شناسان، این طاق‌ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حکومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. با وجود عظمت و شکوه این بنای تاریخی، به وضوح می‌توان بی‌آلایشی، عدم تجمل‌گرایی و تزیینات بیش از حد را در این مکان مقدس مشاهده کرد. به‌گونه‌ای که اثری از کاشیکاری و حجاری در هیچ یک از بخش‌های آن نخواهید یافت.
محراب مسجد
تنها در بخشی از محراب (بر فراز طاق محراب)، کتیبه‌ای با تزیینات گچبری صورت گرفته به خط کوفی را مشاهده خواهید کرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این کتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است. می‌توان تنوع جالبی از انواع سبک ساخت، مصالح کاربردی و اصول معماری در تزیینات انجام شده بخش‌های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده کرد. این در صورتی است که تزیینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می‌آید که مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی‌مانده از این دوران، می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه بعدی را مشاهده کرد.
هنری که تقریبا به‌مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می‌توان این دوران را اوج هنرمندی استادکاران در استفاده از هنر گچبری تزئینی، ایجاد کتیبه‌های حیرت‌انگیز و محراب‌های زیبا و چشم‌گیر در نظر گرفت. به‌گونه‌ای که طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند که ۳۸ عدد آن‌ها به‌دلایل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند.
گچبری های مسجد
دراین مسجد ، می‌توان در بخش‌هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه قدیمی این بنای کهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله سال ۱۱۹۳ به‌دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه قدیمی را مستور کرده بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است. محراب این مسجد نیز مشابه دیگر مساجد کشور، از طرحی به‌شکل مستطیل، ۱ یا ۲ طاق‌نما، ۱ کتیبه اصلی در اطراف و قوسی در مرکز تشکیل شده است.
کتیبه های مسجد
کتیبه از طولی برابر با ۱۸ متر و ۸۰ سانتی‌متر و عرضی در حدود ۱ متر و ۴۰ سانتی‌متر برخوردار است. استادکار هنرمند این کتیبه، خط آن را به‌صورت دو کرسی، یکی در مرکز محور طولی و دیگری را در ۱/۴ بخش انتهایی محور عمودی، طراحی و اجرا کرده است. این خط، مرکب از خط کوفی گره‌دار و مورق بوده که هماهنگی و تناسب فوق‌العاده‌ای با تزیینات گیاهی دارد. اما به‌دلیل صدمه دیدن و از بین رفتن قسمت‌هایی از محراب، نمی‌توان نام هنرمند و زمان انجام این اثر تاریخی را مشاهده کرد. اما آنچه مسلم است زیبایی چشم‌گیر و حیرت‌انگیز کتیبه مسجد جامع تبریز است که می‌توان از آن به‌عنوان اثری خارق‌العاده در آن دوران، یاد کرد.
در مسجدجامع نیز همانند بسیاری از مساجد دیگر، تعدادی سنگ نوشته (کتیبه سنگی)، کشف شده است که یکی از آن‌ها روی دیوار پایه بخش غربی طاق مرکزی و دیگری نیز بر فراز در شمالی مسجد نصب شده است. جنس کتیبه اول از سنگ مرمر و ابعاد آن ۷۰/۱*۱۲/۱ متر است. روی آن مطالبی در مورد خواب شاه تهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر (عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حک شده است. طبق متن مندرج در این کتبیه، استاد خوشنویس علاءالدین محمد تبریزی که از هنرمندان مشهور دربار به شمار می‌آمد، در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری اقدام به نوشتن آن کرده است.
کتیبه صفوی
کتیبه دیگر نیز حاوی دستوری از شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم‌خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان است. در این نوشته، فرمان بسته شدن چرس فروش‌ها، روسپی خانه‌ها، قمارخانه‌ها و اجرای حد شرعی در مورد هرکدام از متخلفین، صادر شده است. همچنین وی دستور داده که مردم این منطقه از کبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی پرهیز کنند. چراکه این عمل باعث ایجاد فساد و دشمنی و درگیری در بین اهالی شده است. در غیر اینصورت، خاطیان را مجازات خواهند کرد.
تزیینات بنا
هنرمندان ایران کهن، برای تزئین و زیباسازی کتیبه محراب، از سه نظام خطی، گیاهی و هندسی بهره برده است . که از دلایل ایجاد هماهنگی بسیار مناسب در بین عناصر آن به شمار می‌آید. کارشناسان معتقدند که الگوی استفاده شده در طراحی حروف و کلمات روی کتیبه. مطابق با سبک خطاطی کتیبه‌های دوران سلجوقی و بویژه نشات گرفته از کتیبه‌های مسجد جامع و مدرسه حیدریه استان قزوین است. هرچند پیروی از این روش با ایجاد تفاوت‌هایی نسبی، در سراسر ایران، مرسوم و رایج بوده است. بنابراین ذوق و هنری که استادکار این کتبیه زیبا، در طراحی و تزئین آن به کار برده است، آن را به اثری فوق‌العاده، عالی و متمایز با سایر کتیبه‌های ایجاد شده در دوران خود تبدیل کرده است.
مسجد زمستانی
در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، مسجدی بزرگ و تاریک احداث شده که شامل ۱۰ ستون و طاق‌های ضربی آجری است. در بین مردم، این قسمت مسجد به مسجد زمستانی شهرت یافته که به نظر می‌رسد از پیشینه طولانی برخوردار نباشد. در سال‌های اخیر، این بخش از عمارت با نظارت و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، به‌صورت نخستین خود، بازسازی شده است.
شبستان مسجد
شبستان عظیم مسجد که از طاق و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری برخوردار است. از کهن‌ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد که در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات تنوع جالبی از کاشیکاری‌های معرق. به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از کاشیکاری‌های برجای‌مانده از آن را مشاهده کرد.
نحوه دسترسی
آدرس : استان آذربایجان شرقی، شهر تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز، روبروی خانه مشروطه
نظر کاربران :
دارای دو ورودی یکی از داخل بازار و دیگری از راسته کوچه
مسجدي زيبا و هنري با گنبد گلدسته هاي زيبا و معماري عالي و جذاب ستون هاي سنگي واقعا ديدني است با حال هواي معنوي