شهر زیرزمینی سامن

شهر زیرزمینی سامن در سال ۱۳۸۴ بطور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی کشف شد. مجموعه در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و تماما در زیر معابر و منازل ساختمانهای اداری واقع است و طی اقدام پژوهشی در هشت کارگاه از مجموعه انجام شده که دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته است. مجموعه شامل بیش از ۵۰ فضای کوچک و بزرگ است که با راهروهای متعددی به هم ارتباط دارند و در عمقهای متغیر ۳ الی ۶ متری از سطح زمین قرار دارند. این مجموعه طی شماره ۲۴۶۲۲ به تاریخ ۸۷/۱/۲۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ویژگی های شهر زیرزمینی سامن

یکی از ویژگی های این مجموعه وجود تدفینها و بقایای انسانی متعدد موجود در کف فضاها است. تدفین در مجموعه احتمالا به کاربری دور دوم مجموعه بر می گردد. این امر نشان دهنده این است که مجموعه طی یک دوره زمانی نسبتاً طولانی به عنوان مکانی مختص تدفین استفاده شده است. تدفین در دوره اشکانی به منظور ممانعت از آلوده نمودن چهار عنصر مقدس (آب، باد، خاک و آتش ) در تابوتهای سنگی و سفالی – گوردخمه ها گور خمره ها و یا مکانهایی که ارتباط مستقیم با این عناصر نداشته باشد انجام می شده است.

با توجه به بررسی ها و مطالعات باستان شناسی صورت گرفته میتوان سه مرحله استقرار و استفاده را در مجموعه عنوان نمود. اولین مرحله که به فلسفه ایجاد مجموعه بر میگردد بنا به شواهد موجود به نوعی کاربری اعتقادی بر میگردد. در مرحله دوم که احتمالا مربوط به دوره اشکانی است از مجموعه به عنوان گوردخمه استفاده شده است. در مراحل بعد از مجموعه به عنوان پناهگاه برای مواقع اضطرار استفاده شده و این کار بری در تمام دوره های اسلامی از اوایل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب تداوم داشته است.

تاریخچه شهر زیرزمینی سامن

کاوشگران در طی بررسی این شهر به این نتیجه رسیدند که احتمالاً قدمت این شهر به دوران پیش از اشکانیان بازمی‌گردد. وسعت این شهر حدود ۳ هکتار است و شهری عظیم محسوب می‌شود؛ اما تا به حال تنها بخشی از شهر کشف شده است. بخش بزرگی از شهر هنوز در دل سنگ‌ها قرار دارد. عاملی که کار کاوش و باز کردن مسیر را سخت می‌کند، رطوبت است. بخش کشف‌نشده شهر در ناحیه‌ای مرطوب قرار دارد و به همین دلیل کاوش آن ممکن نیست.

شاید از خود پرسیده باشید که این شهر با این عظمت در عمق ۳ تا ۶متری زمین برای چه منظوری ساخته شده است؟ باستان‌شناسان به این سوال نیز پاسخ داده‌اند. گمان می‌رود که مراسم‌های مذهبی در این شهر به‌صورت مخفیانه برگزار می‌شد. بخش‌هایی از شهر نیز به‌عنوان گورستان بزرگان مذهبی در نظر گرفته شده بود. معماری این شهر نیز شما را به حیرت می‌آورد. به نظر می‌رسد قسمت‌هایی از شهر زیرزمینی سامن ملایر به‌صورت قرینه ساخته شده‌اند. تصور کنید که یک دالان و اتاق‌هایش را تماشا می‌کنید و مدتی بعد دوباره به مکانی دقیقاً مشابه دالان قبلی برمی‌خورید. بازدیدکنندگان ممکن است هنگام تماشای شهر گم بشوند یا یک مسیر را چندین بار تکرار کنند.

دست‌کندهایی که در این شهر می‌بینید خود به‌تنهایی نمونه‌هایی شگفت‌انگیز از معماری هزاران سال پیش هستند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید مجموعه اتاق‌ها توسط دریچه‌هایی مانند تنور به یکدیگر متصل می‌شوند. این دریچه‌ها گویی نقش ورود و خروج اضطراری را هم ایفا می‌کنند و طبقات بالا را به پایین متصل می‌کنند.

ساختار شهر زیرزمینی سامن

این شهر با مساحتی برابر با ۳ تا ۵ هکتار از بخش های متعددی تشکیل شده است که شامل راهروها، سالن ها، اتاق های متعدد می شود. هر کدام از این قسمت ها به صورت مجزا دارای سکوها، تاقچه ها و دریچه های متفاوتی هستند که تداعی کننده‌ی کاربری خاص و احتمالاً آیینی در مجموعه است. این مجموعه دارای بیش از ۵۰ فضای دستکند ایجاد شده در بستر سنگ بستر گرانیتی (گل پنبه ای) است که در عمق ۲ تا ۸ متری از سطح زمین قرار دارد.

شامل اتاق ها و سالن هایی می شود که از طریق دریچه ها، درگاهی ها و راهروها به هم مرتبط می شوند. هر کدام از این فضا ها به دلیل ابعاد متفاوت و داشتن پدیده های متنوع دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند. در این فضاها ویژگی هایی از قبیل کف مصنوعی، کف تراشیده شده در سنگ بستر، درگاه ها، سکو، طاقچه و حفره جای پیه سوزها موجود است. معماری این مجموعه به لحاظ ساختار و ویژگی های فضایی، دارای مشابهت هایی با مجموعه های معماری دستکند زیرزمینی از جمله نوش آباد کاشان است.

کارگاه ها

کارگاه شماره I.A دارای سه سالن، پنج اتاق و یک ورودی عمودی در مجاورت سالن ۱۰۱ است که راهرو های شمارۀ ۱۰۰ و ۱۰۲ ارتباط این کارگاه را با دیگر کارگاه ها فراهم می کنند. کارگاه شماره I.B یک ورودی عمودی مرتبط با فضای بیرون دارد و دو راهروی ۱۰۰ و ۱۰۱ ارتباط این کارگاه را با فضاهای دیگر برقرار می کنند که راهروی ۱۰۰ رابط بین این کارگاه با کارگاه A- I است.
راهروی ۱۰۱ نیز ظاهراً به سمت کارگاه V امتداد دارد، ولی مسیر اصلی و دقیق آن تاکنون مشخص نشده است. اتاق ۱۰۷ به دلیل داشتن یک ورودی پلکانی شکل با سطح خیابان از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. کارگاه شماره V دارای دو اتاق با شمارۀ ۵۰۱ و ۵۰۲ و یک ورودی عمود به سطح است، که مسیر ورودی پلکانی آن هنوز مشخص نیست.

آثار کشف شده

بر اساس یافته‌ها می‌توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، احتمالاً میترائیسم، مورد استفاده بوده و شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‌گرفته است . ۵۴ مورد اسکلت انسانی در اتاق‌های شهر پنهان کشف شده که این اسکلت‌ها به صورت بقایای انسانی کامل و یا توده‌ای جمع‌آوری شده اند. شهر پنهان یا زیرزمینی سامن که احتمالاً شهری مخفی در دوره پیش از اشکانی بوده و بعدها نیز از آن به عنوان گورستان استفاده می‌شده است.

حدود ۲۵ اتاق از این شهر زیرزمین کاوش شده و در این اتاق‌ها مقادیر زیادی اسکلت متعلق به دوره اشکانی وجود دارد که دست‌نخورده در جای خود باقی‌مانده‌اند. در کنار اسکلت‌ها هدایای قبور گذاشته شده است و اسکلت‌ها به صورت چمباتمه‌ای تدفین شده‌اند. احتمال می‌رود تدفین‌ها به دوره تاریخی به خصوص دوره اشکانی مربوط است. براساس مطالعات باستان‌شناسی، شهر پنهان بیش از ۳ هکتار وسعت دارد و بخشی از این شهر باستانی به خاطر وجود رطوبت زیاد هنوز مورد کاوش قرار نگرفته است.

علاوه بر این شواهد، ۶ مورد بقایای انسانی نیز وجود دارند که به‌طور دقیق نشان می‌دهند، این اتاق‌ها در کاربری نهایی به‌صورت محل تدفین استفاده می‌شدند، به‌طوری که استخوان‌ها را جمع می‌کردند و دوباره تدفین‌های جدیدی انجام می‌دادند. از ۶۰ اسکلت یافت شده، ۱۶ مورد مرد، ۲۶ مورد زن، ۱۴ مورد کودک و یک نوزاد شناسایی شده‌اند و جنسیت ۳ مورد از آن‌ها نیز تشخیص داده نشده است.

لازم به توضیح می باشد که در حال حاضر بعلت کندی عملیات عمرانی و پاکسازی این شهر زیر زمینی باز دید برای عموم امکان پذیر نمی‌باشد و امیدواریم که با مساعدت سازمان میراث فرهنگی و همکاری و هم فکری دیگر عزیزان این امکان میسر شده و این مکان به یک قطب گردشگری تبدیل گردد.

نحوه دسترسی به شهر زیرزمینی سامن

آدرس: استان همدان، شهرستان ملایر، شهر سامن
برای رفتن به شهر زیرزمینی سامن ملایر بهتر است با خودروی شخصی بروید. بعد از اینکه به استان همدان رسیدید، از بزرگراه همدان-ملایر به شهر ملایر بروید. مسیر خود را در بزرگراه همدان-ملایر ادامه بدهید و وارد بزرگراه ملایر-بروجرد شوید. پس از طی چند کیلومتر در این بزرگراه به تابلوی شهر سامن برمی‌خورید. وارد شهر سامن شوید. این شهر، مساحت چندانی ندارد؛ بنابراین پس از ورود به شهر اگر از اهالی محل درباره شهر زیرزمینی بپرسید، به‌راحتی باقی مسیر را خواهید یافت.

Architectural Complex of the Hand-Made Underground City of Samen

The underground relics of Samen were discovered accidentally during a construction project 1384 (2005). This Complex has been founded on a granite bed by hand and is completely under the streets, houses, and official buildings. There have been great achievements during an eight-workshop research project. The complex includes more than 50 small and large rooms which are linked by many aisles. These rooms have been built at a depth ranging between 3 to 6 meters. The rooms and spaces of all workshops are linked together and lead to the surface through carved stairways. One of the features of this Complex is the existence of a lot of human skeletons buried in the floor. This shows that the complex has been used for a long period of time as a special place for burials. In Ashkani Period, in order to prevent the four sacred elements (water, wind, soil, and fire) from being contaminated, burials were done using clay and stone coffins, away from direct contact with the four elements.

Archeological investigations show 3 phases of settlement and use of this complex. The first phase, referring to the philosophy of the foundation of the complex, indicates some kind of religious use the complex. The second phases, which is related to Ashkani Period, shows that the complex has been used as a cemetery. In later phases, the complex has been used as a shelter during emergencies. The alternative use of the complex for various functions has been documented from early Islamic period up to Ghajar period. A significant characteristic of Samen Complex is the existence of human skeletons and the granite bed of the complex which indicate the necessity of sophisticated tools and technology to create such a large complex. This Complex was registered in the national heritage list 27th of Farvardin (the beginning) of 1387 (2008) with 24622 as the reference number.