مجموعه تاریخی بیستون

مجموعه تاریخی بیستون یکی از قدیمی ترین و بی نظیرترین مجموعه های ایران است که در هر گوشه آن داستان و سنگ نبشته و اثر تاریخی وجود دارد که برخی از آنها در یونسکو نیز ثبت شده اند .غنای تاریخی و طبیعی ایران را در کمتر کشور دیگری از این کره خاکی می توان پیدا کرد. آثاری که برخی شهرت جهانی دارند و برخی را فقط ایرانیان می شناسند.کرمانشاه استانی که حرف های بسیاری را در زمینه تاریخ و فرهنگ کشور برای گفتن دارد و به عنوان یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های تاریخی در دنیا شهرت یافته است. محوطه تاریخی بیستون یکی از مطرح ترین جاذبه های گردشگری این استان است که سنگ نوشته های داریوش آن به ثبت جهانی رسیده اند.

ثبت یونسکو مجموعه تاریخی بیستون

بیستون یکی از مهم ترین و ارزشمند ترین محوطه های باستانی در کشور و حتی در دنیاست. این محوطه، با طول ۵ و عرض ۳ کیلومتر در مناطق شرقی استان کرمانشاه قرار گرفته است. بیستون یکی از برترین مقاصد تاریخی در دنیاست که در سال ۱۳۸۵ در لیست آثار میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. درون محوطه تاریخی بیستون آثار ارزشمندی از دوران پیش از تاریخ ایران تا دوران اسلامی وجود دارند. آثاری که ۲۸ مورد از آن ها به ثبت ملی رسیده اند که این امر در نوبه خود در کشور منحصر به فرد است. این سایت در ۳۰ کیلومتری شهر بزرگ کرمانشاه قرار دارد و برای بازدید از آن باید به این شهر سفر کنید.

همانطور که گفتیم بیستون مجموعه ای است از آثار دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی. آثاری همچون کتبیه جهانی داریوش بزرگ، مجسمه هرکول، بقایای سد و پل ساسانی، سراب بیستون، بناهای ایلخانی، بناهای صفوی، غارهای باستانی، نقش برجسته گودرز دوم و بلاش، کارونسرای شاه عباسی و … که در کنار هم یکی از غنی ترین و معتبر ترین محوطه های تاریخی جهان را تشکیل داده اند. شاید دلیل تجمع این همه اثر از دوران های مختلف تاریخی در یک مکان، تقدس زیادی باشد که سال هاست کوه بیستون در میان نیاکانمان داشته است. با ما همراه شوید تا بیشتر با این مجموعه بی نظیر آشنا شوید .

نقش برجسته بیستون

کتیبه داریوش یکی از معتبر ترین سندهای تاریخی دنیاست. این کتیبه پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات مغ را شرح می دهد. سنگ نوشته بیستون در ارتفاع ۱۰۰ متری از سطح زمین و بر روی صخره های کوه بیستون تراشیده شده است. کتیبه داریوش ۶ متر طول و ۲.۳۰ متر عرض دارد و در مجاورت آن نقش برجسته دارویش اول هخامنشی به ارتفاع ۱.۷۸ متر در دل کوه تراشیده شده است. کتیبه بیستون، داستان اولین سال فرمانروایی داریوش بزرگ و پیروزی بر گئومات مغ را از زبان خودش و در سه زبان روایت می کند. در واقع داریوش قصد داشته سختی ها و داستان هایی که در هنگام به قدرت رسیدنش بر او گذشته و شورش هایی که سرکوب کرده است را برای جهانیان روایت کند. کنار این کتیبه تاریخی، نقش برجسته داریوش به همراه اسرایش هم حکاکی شده است.

داریوش و اسیران

در این نقش برجسته داریوش لباس فاخر پارسی به تن دارد و تاجی کنگره دار بر سر گذاشته است. او پای چپ خود را به نشانه قدرت و اقتدارش بر روی سینه گئومات مغ گذاشته است و گئومات نیز در حال التماس کردن است. در پشت سر داریوش ۹ اسیر که با طناب بسته شده اند ایستاده اند. این اسیران در واقع کسانی اند که پس از مرگ بردیا، به دروغ خود را شاه ایران نامیده و آشوب کردند. در جای جای این نقش برجسته و همچنین کتیبه آن، نقش اهورامزدا به چشم می خورد که این نشان از یکتا پرستی داریوش بزرگ دارد.

داریوش بزرگ در کتیبه اش خود را معرفی می کند، از پدران و پادشاهی عظیم هخامنشی می گوید، و درباره نحوه به دست گرفتن حکومت و سرکوب شورشگران صحبت می کند. در جایی از این کتیبه آمده است: “تو که پس از این، این نوشته را می بینی، مبادا به آن آسیبی وارد کنی. تا می توانی از آن نگه داری کن.”

پیکره هرکول

مجسمه مشهور هرکول، فرد درشت و قدرتمندی را نشان می دهد که بر سکویی به درازای ۲/۲۰ متر بر روی پهلوی چپ خودش لم داده است. هرکول در دست راستش پیاله شراب دارد و دست چپش را بر روی پای خود قرار داده است. این مجسمه ارزشمند هنگامی کشف شد که راه سازان مشغول تراشیدن کوه برای احداث جاده همدان به کرمانشاه بودند. در پشت این مجسمه، کتیبه ای از زمان سلوکیان وجود دارد. این تندیس ۱ متر و ۴۷ سانت طول دارد.

مجسمه هرکول

سراب بیستون

سراب بیستون در واقع چشمه ای است که آب آن باعث ایجاد یک دریاچه کوچک در محوطه تاریخی بیستون شده است. یکی از دلایل استقرار و سکونت انسان باستان در این ناحیه، وجود همین چشمه منحصر به فرد است. اکثر آثار تاریخی ارزشمند این محوطه، دور تا دور این چشمه تاریخی ایجاد شده اند.در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۰۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.سرآب بیستون ۶۶اُمین اثر طبیعی ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ مرداد ۱۳۸۸ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

سراب بیستون

کوه بیستون

این کوه یکی از کوه‌های کوهستان پرآو است که در نزدیکی شهر بیستون و ۳۲ کیلومتری شرقی شهر کرمانشاه جای گرفته‌است.دیواره بیستون که سنگ‌نبشته بیستون بر روی آن کنده‌کاری شده با بلندای ۱۲۰۰ متر و پهنه‌ بیش از ۵۰۰۰ متر، از مهم‌ترین عوامل جذابیت این محوطه برای ساخت آثار تاریخی بوده‌ است و مرتفع‌ترین دیواره ایران و پنجمین دیواره مرتفع جهان است که علاوه بر کتیبه داریوش بزرگ، ۲۸ اثر تاریخی این کوه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.

بیستون در زمان پارینه‌سنگی محل اسکان انسان‌های شکارگر بود که برای استقرار فصلی خود از غارهای دامنه جنوبی استفاده می‌کردند. غار شکارچیان اولین غار بیستون بود که در سال ۱۳۲۸ توسط انسان‌شناسی آمریکایی برای دو هفته کاوش شد و همین موضوع منجر به کشف هزاران ابزار سنگی از دوره پارینه‌سنگی میانی شد. در طی این کاوش همچنین بقایای استخوان حیواناتی مثل اسب با قدمتی حدود ۷۰ تا ۴۰ هزار سال به دست آمد. در این میان بخشی از استخوان ساعد یک انسان نیز کشف شد که ممکن است به انسان نئاندرتال یا انسان اوایل دوره پارینه‌سنگی جدید مرتبط باشد. علاوه بر این، در غارهای دیگر این کوه نظیر غار مرخرل، غار مر تاریک و غار مرآفتاب آثار سکونت انسان نئاندرتال پیدا شده است.

تاثیر کوه بیستون در ادبیات

كوه بيستون در کنار جنبه‌های تاريخی‌اش، تاثير زیادی در ادبيات ما داشته است و در بین ایرانی‌ها به‌عنوان كوهی مقدس ياد می‌شود. یکی از این تاثیرها را می‌توان در منظومه خسرو و شیرین از نظامی گنجوی مشاهده کرد که در آن از عشق وافر فرهاد به شیرین گفته شده است. داستان از این قرار است، خسرو پرویز از پادشاهان نامی ساسانی که خود نیز شیفته شیرین بود، به فرهاد می‌گوید اگر بتواند کوه بیستون را به‌طور کامل بکند، اجازه ازدواج با شیرین را به او می‌دهد.

خسرو پرویز که فکرش را نمی‌کرد، فرهاد در این زمینه به موفقیت برسد، با مشاهده سال‌ها تلاش او در کندن کوه و پیشرفت کارش، نگران می‌شود و به پیشنهاد خرمندان دربارش به فرهاد اطلاع می‌هد که شیرین مرده‌ است. فرهاد با شنیدن این خبر دروغین، تیشه‌اش را بر زمین می‌زند و در دم جان می‌سپارد.

آثار دوره های تاریخی بیستون

غار شکارچیان

غار شکارچیان (غار بیستون) یک غار متعلق به دوران پارینه‌سنگی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاوش‌های غار شکارچیان (غار بیستون) در سال ۱۹۴۹ (۱۳۲۸) و در سفر اکتشافی باستان‌شناس و انسان‌شناس آمریکایی به نام کارلتن کوون به غرب زاگرس آغاز شد. یک زبان‌شناس بنام کامرون، کوون را همراهی می‌کرد. کوون پس از نخستین بازدید از غار، چند ماه بعد به مدت دو هفته به کاوش در این غار پرداخت که منجر به کشف هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ موستری و بقایای استخوان حیوانات شکار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی شد. این یافته‌ها احتمالاً بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال دیرینگی دارند.

غار شکارچیان

غار مرخرل

غار مرخرل مربوط به دوران پارینه‌سنگی میانی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

غار مرخرل

نیایشگاه مادی

نیایشگاه مادی در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون جای گرفته‌است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.نیایشگاه مادی یکی دیگر از آثار ملی موجود در محوطه تاریخی بیستون است که در زیر کتیبه داریوش بزرگ قرار دارد. این نیایشگاه شامل صفه‌ای به طول ۱۰٫۵،‌عرض هفت متر و بلندی ۱٫۵ متر می‌شود که با سنگ‌های نتراشیده و خشکه‌چین ساخته شده و از طریق راهرویی به طول هفت متر و عرض ۱٫۵ متر، دو بخش شده است. اتاقی در انتهای این راهرو قرار دارد که اطراف آن را شکاف کوه و یک دیوار احاطه کرده‌ است. حدود ۶۰ سال قبل یک هیئت آلمانی طی بررسی و کاوش این صفه، آن را نیایشگاهی از دوران مادها معرفی کرد. در طی کاوش روی صفه و پيرامون آن، سفال‌هایی متعلق به نيمه اول هزاره اول پيش از ميلاد کشف شد.

دژ مادی در مجموعه تاریخی بیستون

محوطه‌ تاریخی دژ مادی در شمال غرب مجموعه بیستون قرار دارد که بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۱۹۶۶ برج و باروهای مستطیل شکلی داشته است. دیوارهای دژ را به‌صورت خشکه‌چین و با سنگ‌های کوچک و بزرگ ساخته‌اند. از آنجا که سفالینه‌های این سازه مشابه نمونه‌های کشف‌شده در نوشیجان ملایر و گودین تپه کنگاور است، آن را به دوره مادها نسبت می‌دهند. ضمن اینکه کشف سنجاق سینه‌ای برنزی که قدمتش به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد، این نظریه را تقویت می‌کند.
باستان‌شناسان معتقدند که تأسیسات این بنا با نقش‌برجسته داریوش در ارتباط است و احتمال می‌دهند که گئومات مغ و همدستانش در این محل به دست داریوش شکست خورده‌اند.
طی کاوشی که در سال ۱۳۸۱ انجام شد، آثاری سفالی از دوره‌های مختلف تاریخی نظیر عصر مفرغ جدید، عصر آهن، هخامنشی، اشکانی و اسلامی پیدا شد که نشان می‌داد اوج شکوفایی دژ در دوره مادها بوده است.

نیایشگاه مادی

نقش برجسته بلاش ( دوره اشکانیان )

سنگ بلاش یا نقش برجسته بلاش مربوط به دوره اشکانیان است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۴ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی در دامنه کوه بیستون وجود دارد که ارتفاع آن به ۲٫۵ متر می‌رسد و روی سه ضلع آن نقوشی با برجستگی کم حجاری شده است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.روی ضلع میانی این تخته سنگ، نقشی متعلق به «بلاش» از پادشاهان اشکانی به حالت تمام‌رخ به چشم می‌خورد که علاوه بر کمربندی بر کمر و گردنبندش، دامن گشادی بر تن دارد.

او چهره‌ای با ریش و سبیل و موهای بلند است که سربندی زینت‌بخش روی این موها شده است. در دست چپ این پادشاه یک پیاله‌ و دست راست او به‌سمت آتشدان دراز است که گویی چیزی در آن می‌ریزد. کتیبه‌ای روی بدنه آتشدان حک شده است که می‌گوید:این تصویر بلاش شاه شاهان، پسر بلاش شاه شاهان، نوه …از آنجا که انتهای کتیبه محو شده است، مشخص نیست که نقش‌برجسته مذکور به کدام بلاش تعلق دارد.
روی ضلع سمت چپ این تخته سنگ، شخصی با لباسی همانند بلاش وجود دارد که ظاهرا در حال رفتن به‌طرف نقش بلاش است؛ در حالی که دست راستش را بالا برده است و چیزی در دست دیگرش دارد. در سمت راست نقش بلاش نیز نقش شخص سومی قرار دارد که لباسی تا زانو بر تن دارد.

بلاش

سنگ‌نگاره گودرز

سنگ‌نگاره گودرز یا نقش برجسته گودرز یا پیکره گودرز، نقش‌برجسته‌ای است که گودرز یکی از پادشاهان اشکانی بر دامنهٔ کوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. در این اثر، پیکره گودرز به سیمای سواری زره پوش بر اسبی سواره شده و با نیزه بلند به سواری دیگر حمله کرده و او را از اسب واژگون کرده‌است. این نقش برجسته کنار نقش برجسته مهرداد دوم پادشاه دیگر اشکانی کنده شده‌است. یک کتیبه یونانی بالای این نقش برجسته این سوار زره پوش اشکانی را «گودرز پسر گیو» معرفی کرده‌است.

دیدگاه عمومی این است که گودرزی که اینجا معرفی شده همان گودرز دوم اشکانی است بر مهرداد یکی از رقیبانش و نیز بر کاسیوس سردار رومی پیروز شده بود. در بالای سر گودرز نقشی است که به عقیدهٔ یونانیان نیکه رب‌النوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. اما دیدگاهی دیگر این گودرز را همان گودرز یکم می‌داند که در اواخر پادشاهی مهرداد دوم در بابل به نام خود سکه زده و در نقش برجسته مهرداد دوم در بیستون «شهربان شهربانان» خوانده شده‌است.
بخشی از این اثر توسط ساخت کتیبه شیخ علی خان زنگنه از بین رفته است.

گودرز

نقش مهرداد اشکانی در مجموعه تاریخی بیستون

پیکره مهرداد دوم یا نقش میتریدات اشکانی یکی دیگر از پیکره‌های محوطه تاریخی بیستون است. این پیکره بر دیواره‌ای که روبه‌روی سنگنبشته داریوش بزرگ هخامنشی بوده و در پایین آن کنده شده‌است. در این پیکره‌تراشی، مهرداد دوم اشکانی (۸۷/۸۸-۱۲۳/۱۲۴ پیش از میلاد) ایستاده و در برابرش پنج تن از بزرگان اشکانی دیده می‌شوند. این بزرگان ایستاده و با دست راست پیشکشی را تا روبه‌روی چهره شان بالا آورده و به مهرداد نشان داده‌اند. خود مهرداد دوم نیز دست راست را در پاسخ به آنان بالا آورده است. یک سنگنبشته یونانی که بالای سر این پیکره‌ها دیده می‌شود که بزرگان اشکانی را به ترتیب از چپ به راست چنین شناسانده است: کوهزاد، مهراد، مهرداد رازدار، گودرز شهربان شهربانان، شاه شاهان بزرگ مهرداد.

نقش مهرداد

کاخ بیستون (دوره ساسانی )

کاخ ساسانی

کاخ بیستون یک کاخ ویران شده ساسانی است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار دارد. این کاخ ناتمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ خورشیدی تا کنون به‌صورت پیاپی مورد کاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاکنون شش بار کاوش باستان‌شناسی انجام شده‌است. کاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً خوبی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یک کاخ بود که به دلایلی، ناتمام باقی ماند و در دوره‌های بعد به کاروانسرا تبدیل شد که این کاروانسرا نیز بر اثر یک زلزله کاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی حدود ۲۷۰ خانه‌ای که روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، تملک و عملیات کاوش آغاز شد.

پل ساسانی یا پل خسرو به طول ۱۵۲٫۸۰ متر روی رودخانه گاماسیاب در دو کیلومتری شهر بیستون قرار دارد. با توجه به تکنیک بنایی، تراش سطح سنگ‌ها و نشانه‌های حجاری و همین طور علاقه خسرو پرویز به ساخت‌وساز می‌توان نتیجه گرفت که این اثر تاریخی به دوره ساسانی تعلق دارد. به اعتقاد برخی کارشناسان، این پل بخشی از سد ساسانی بوده است.

این پل ۹ دهانه و ۱۰ پایه دارد که پایه‌های آن به طول ۳٫۱۴ متر و عرض ۲٫۷ متر هستند. ضمن اینکه پایه‌های آن با پلان ۶ ضلعی، از ملات گچ و سنگ تراشیده ساخته شده و حدفاصل پایه‌ها با ملات آهک و قلوه‌سنگ پر شده است. این پل روی بستری سنگی ساخته شده است که نه‌تنها مانع از شسته‌شدن کف رودخانه می‌شود، بلکه ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌کند. در حال حاضر از گذرگاه و دهانه‌های این پل اثری باقی نمانده است‌ و در سال‌های اخیر مردم بومی برای تردد از روی آن، پایه‌های فلزی روی پایه‌های سنگی کار گذاشته‌اند.

فرهاد تراش در مجموعه تاریخی بیستون

فرهاد تراش، فرهاد تاش، فراتاش، فرای تاش اثری که در جهت غربی سنگ‌نبشته و نقش برجسته مشهور داریوش بر سینه کوه بیستون دیواره‌ای سترگ به بلندای نزدیک به ۴۵ متر و پهنای حدود ۲۰۰ متر کنده‌کاری شده که مربوط به دوره ساسانیان است که با مرگ پادشاه نیمه کاره رها می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

فرهاد تراش

بنای ساسانی

بنای ساسانی مربوط به دوره ساسانیان است و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پل ساسانی (خسرو)

بقایای پل ساسانی (خسرو) که مربوط به دوره ساسانیان است در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.پل ساسانی یا پل خسرو به طول ۱۵۲٫۸۰ متر روی رودخانه گاماسیاب در دو کیلومتری شهر بیستون قرار دارد. با توجه به تکنیک بنایی، تراش سطح سنگ‌ها و نشانه‌های حجاری و همین طور علاقه خسرو پرویز به ساخت‌وساز می‌توان نتیجه گرفت که این اثر تاریخی به دوره ساسانی تعلق دارد. به اعتقاد برخی کارشناسان، این پل بخشی از سد ساسانی بوده است.

این پل ۹ دهانه و ۱۰ پایه دارد که پایه‌های آن به طول ۳٫۱۴ متر و عرض ۲٫۷ متر هستند. ضمن اینکه پایه‌های آن با پلان ۶ ضلعی، از ملات گچ و سنگ تراشیده ساخته شده و حدفاصل پایه‌ها با ملات آهک و قلوه‌سنگ پر شده است. این پل روی بستری سنگی ساخته شده است که نه‌تنها مانع از شسته‌شدن کف رودخانه می‌شود. بلکه ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌کند. در حال حاضر از گذرگاه و دهانه‌های این پل اثری باقی نمانده است‌. در سال‌های اخیر مردم بومی برای تردد از روی آن، پایه‌های فلزی روی پایه‌های سنگی کار گذاشته‌اند.

پل ساسانی

کاروانسرای ایلخانی درمجموعه تاریخی بیستون

کاروانسرای ایلخانی بر روی ویرانه‌های کاخ ناتمام ساسانی ساخته شده بود. اما بعدها بر اثر یک زمین‌لرزه کاملاً ویران شد. بعدها در دورهٔ قاجار، روستایی روی آن ساخته شد. کاروانسرای ایلخانی اثر تاریخی دیگری در محوطه بیستون واقع در پایین‌دست فرهاد تراش است که روی بقایای کاخ نیمه‌کاره ساسانی ساخته شده بود. برای ساخت این کاروان‌سرا از مصالحی مثل آجر، لاشه‌سنگ و ملات گچ استفاده کردند . آن را روی بقایای دیوارهای سنگی بنای ساسانی ساختند. کاروانسرای مذکور علاوه بر حیاط مرکزی، ۶۴ حجره و یک مسجد کوچک داشت.

ظاهرا این محل در اثر زلزله‌ای مهیب تخریب می‌شود و کاربری خود را از دست می‌دهد. با این حال هنوز هم بقایایی از طاق‌های آن موجود است. در دوره‌ تیموری به‌طور پراکنده ساخت‌‌وسازهایی روی این بنا انجام‌ شد که از آثار آن دوره می‌توان به تنورهای متعدد در عمق‌‌های مختلف این بنا اشاره کرد. در عصر صفوی از مصالح این بنا برای ساخت کاروانسرای شاه‌عباسی استفاده شد.

کاروانسرای ایلخانی

دوره صفویان

کاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون)

کاروانسرای شاه عباسی بیستون کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی است. که در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۹۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای شاه عباسی

کتیبه شیخ علی خان زنگنه

کتیبه شیخ علی خان زنگنه سنگ‌ نبشته‌ای است که توسط شیخ علی‌خان زنگنه وزیر شاه سلیمان صفوی ایجاد شده‌است. این سنگ‌ نبشته‌ بر روی بخش‌هایی از سنگ‌ نگاره گودرز کنده‌ کاری شده و باعث تخریب آن اثر شده‌ است. شیخ علی خان که در ابتدا حاکم کرمانشاهان بود و کارهای عمرانی زیاد در این منطقه انجام داد. بعدها صدراعظم شاه عباس دوم و سپس شاه سلیمان صفوی شد. به حدی مورد اعتماد بود که لقب اعتمادالسلطنه را از آن خود کرد. کتیبه شیخ علی خان که در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید. در حقیقت وقف‌نامه او است که روی نقش‌برجسته مهرداد دوم در دامنه کوه بیستون حجاری شده و تخریب این اثر تاریخی دوره اشکانی را در پی داشته است.

این طاق‌نما با ۳۶۳ سانتی‌متر طول و ۲۷۶ سانتی‌متر عرض، ۱۵ سطر به خط ثلث دارد. کتیبه با نام خدا آغاز شده . گفته می‌شود که شیخ علی خان در سال ۱۰۹۳ هجری قمری از ۶ دانگ املاک نهر قره ولی و چمبطان، دو دانگ را به کاروانسرای بیستون و چهار دانگ را به سادات فاطمی اختصاص داده است. خطاطی کتیبه شیخ علی خان را یکی از خطاطان معروف صفوی به نام محسن امامی برعهده داشت.

شیخ علیخان

پل بیستون (پل صفوی)

پل بیستون که با نام‌های پل کهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینورآب نیز شناخته می‌شود. پلی است مربوط به دوره صفوی که در بخش شرقی بیستون جای گرفته‌است . تاریخ ۵ بهمن ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۷۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شواهد و مدارک به جا مانده نشان می‌دهد که پایه‌های پل بیستون در اواخر دوره ساسانی ساخته شده ولی همانند بسیاری از دیگر سازه‌های ساسانی بیستون که ناتمام مانده است. در سده چهارم هجری فرمانروایان محلی حسنویه آن را تکمیل کردند که از آن تنها طاق‌های دهانه دوم و سوم و پشتبندهای مدور آن به جا مانده است.

دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی گردید. افزون بر این برای تأمین آجرهای دهانه پل، کوره‌های آجرپزی در شمال غربی آن ایجاد کرده‌اند. نمای پل در دوره صفوی و طاق چهارم در دوره پهلوی بازسازی گردید.

دیگر غارهای مجموعه تاریخی بیستون

مَر تاریک

در شمال غرب غار مرخرل، غاری وجود دارد که از روی مصنوعات سنگی کشف‌شده در آن نظیر خراشنده. اسکنه، تراشه، تیغه و غیره می‌توان ویژگی صنعت موستری (صنعت‌ ساختن ابزار سنگی در عصر پارینه‌سنگی) را در آن‌ها مشاهده کرد. استخوان جانورانی چون ماهی، خفاش، موش و پستانداران حشره‌خوار نیز از این غار کشف شده است.

غار مر تاریک مشرف به یک سکوی طبیعی است و دهانه آن در ارتفاع سه متری دیواره کوه قرار دارد. این غار حدود ۸۰ متر مربع وسعت و ۲۵ متر عمق دارد و به‌شکل دالانی عمیق و کم‌عرض به نظر می‌رسد. از آنجا که دهانه غار در جهت جنوب شرقی است. نور خورشید در طی روز تا عمق چند متری آن را روشن می‌کند. پس از ورود به غار و چند متر جلوتر، محور اصلی آن با زاویه حدود ۹۰ درجه به‌طرف راست متمایل می‌شود.

مَر آفتاب

غار مرآفتاب بین غار مر تاریک و مر دودر، وجود دارد که ظاهرا به‌عنوان اقامتگاهی فصلی در دوره پارینه‌سنگی به کار می‌رفت. تعدادی ابزار سنگی و یک ابزار استخوانی نیز از این غار کشف شده است. این غار ۲۶ متر عمق دارد و دهانه آن با ارتفاع ۶ متر به‌سمت شمال شرقی است که به‌تدریج ارتفاع غار کم می‌شود. نهایت به کمتر از یک متر می‌رسد. دالان اصلی ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد که از طریق یک پشته استالاگمیتی از بخش انتهایی غار جدا شده است.

مَر دودر

این غار که با ارتفاع حدود یک تا سه متر به‌عنوان مرتفع‌ترین غار بیستون محسوب می‌شود. شمال شرق غار شکارچیان واقع شده و آثاری از دوره‌های پارینه‌سنگی در آن کشف شده است. غار مذکور ۲۰ متر عمق دارد و از آنجا که دارای دو دهانه ورودی است، آن را مر دودر نامیده‌اند. دهانه اصلی غار مشرف بر دره‌ای شیب‌دار و کم‌عرض قرار دارد. دهانه دیگر به راهی منتهی می‌شود که به غار مر آفتاب و مر تاریک می‌رسد.

امکانات مجموعه تاریخی بیستون و شرایط بازدید از آن

در مجموعه تاریخی بیستون امکاناتی نظیر پارکینگ، سرویس بهداشتی، نمازخانه، غرفه صنایع‌دستی و خرید سوغات. رستوران و شربت‌خانه برای گردشگران در نظر گرفته شده است. از آنجا که نقش‌برجسته و کتیبه داریوش بزرگ در زمان نگارش این مقاله (زمستان ۱۳۹۹) در حال مرمت است. امکان بازدید از آن وجود ندارد و گردشگران از بخش شرقی سراب بیستون می‌توانند آن را به نظاره بنشینند. ورود وسایل نقلیه به محوطه بیستون ممنوع است. امکان برپایی چادر مسافرتی، روشن کردن آتش و غیره در داخل آن وجود ندارد. ورزش‌هایی مثل صخره‌نوردی، پرش با چتر و… در بیستون نیازمند کسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون است. همان طور که ذکر شد، کاروانسرای شاه عباسی بیستون در حال حاضر به هتل تغییر کاربری داده است و از همین رو نمی‌توان از آن بازدید کرد.