مقبره ی شیخ براق یا چلبی اوغلو ،با نقشه ی هشت گوش ،در بخش جنوبی خانقاه و احتمالا”درون فضای محصوری قرارداشته است .هر چند به نظر می رسد این دو بنا در یک زمان ساخته نشده ،اما فاصله ی زمانی هم نداشته اند .ارتفاع این بنا ۱۷ متر ،طول هر ضلع از بیرون ۱۶/۴ و قطر بنا ۶/۷متر است .
برای ساخت بنا ابتدا سه ردیف سنگ سبز تراشیده شده چیده شده و سپس آجرچینی دیوارها با سبک زیبای آلت ولغت و و کاربندی تا سطح ۵/۲ متری اجرا شده است ۰از این ارتفاع به بعد ،فرم آجرچینی ساده شده ،تفاوتی اساسی با بخش تحتانی جود دارد .
هر ضلع خارجی مقبره ،با طا قنماهای زیبایی با قوس ها ی پنج و هفت کند نماسازی شده اند .
بر بالای این طاق ها ،گنبدی آجری با ساقه ای نسبتا” بلند استوار شده است .این گنبد،ازدیوارها – ی خارجی کمی عقب تر است وروی پایه ای شانزده ضلعی قرار گرفته است .
درگاه ها ،از قطعات سنگ تراشیده ساخته شده و کف بنا نیز از قطعات سنگ فرونشانده در آهک سنگفرش شده است .در این کف ،سوراخی جهت دسترسی به سرداب زیرین تعبیه شده است .در این سرداب ،قبر سلطان در وسط قرار دارد و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها در گرداگرد آن قرار داده شده است .محوطه ی داخلی مقبره شامل اتاق هشت گوش ساده ای به اضلاع ۷۵/۳ متر است .دیوار ها کاملا”ساده است ودر میان هر ضلع آن ،طاقنما و طاقچه ی بلندی به ضلع ۷۵/۱ و ارتفاع ۳ متر به چشم می خورد . دیوارهای داخلی اضلاع مقبره ،از یک قشر گچ پوشیده شده است . در ورودی ، رو به طرف شمال است .در سمت جنوب نمای داخلی ،محراب بسیار جالبی با مقرنس های گچبری دیده می شود .طاقنماهای اضلاع داخلی داخلی در زیر گنبد ،به ۱۶ ضلع تبدیل شده وسپس دایره ی گنبد بر روی آن قرارگرفته است که نور گیرهای بالای ترنبه ها ،بر گریو گنبد تعبیه شده است که نور داخل را فراهم می سازد .
این بنا در بخش فوقانی –خاصه گنبد –فاقد تزیینات لازم از جمله پوشش کاشی است و چنین به نظر می رسد که بعد از اینکه مقبره را تا ارتفاع ۵/۲ متری ساخته اند ،تحولاتی که شاید مرگ سلطان یا دیگر تحولات سیاسی بوده ،سبب شده است که ساختمان مقبره را با سرعت بیشتر و تزیین کمتری بسازند .
مقبره دارای حیاطی با دودر بوده؛یکی در قسمت جنوبی و دیگری در منتهی الیه دیوار شرقی که هر دو در دوره های بعد به وسیله ی سنگ های نامنظم و بدون ملاط مسدود شده است .در قسمت جنوب غربی حیاط نیز آثار دو زیرزمین کشف گردیده که به نظر می رسد محل مقابربوده است .
پلان معماری این مجموعه با الهام از عقاید ومراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص ، اجراشده است.
واحد نخستین در قسمت ورودی به مرتبه فقرا اختصاص داشته، طالبان جنت، مرتبه بعدی این فرقه، در زوایای قسمت ورودی جای گرفته اند.
حجرات انفرادی صحن مرکزی با دارا بودن درهای کوتا، محل ریاضت مریدان را با توجه به مراتب آنها تشکیل می داده است. صحن خانقاه محل سماع جکعی بوده که سلطان در وسط و مریدان در گرداگرد آن حلقه می زده اند و بدین ترتیب حلقه ذکر بر پا می گردیده است. محتملا واحدهای جنوبی خانقاه به عنوان کلاسهای آموزشی و فضای واقع در طرفین ایوان جنوبی محل حلقه ذکر زمستانی بوده است.
طبقه دوم بنا در طرفین ایوان به شدت آسیب دیده و فروریخته و گرداگرد آن عنصری شبیه به جان پناه دیه می شود. حاصل اینکه قرینه سازی در کل مجموعه کاملا رعایت شده است و مصالح اصلی بنا را لاشه سنگها و ساروج تشکیل داده و سقف حجرات و زوایا گنبدی شکل می باشد.
عده ای از محققان و باستانشناسان بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلپی می دانند و بعضی از انان تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام نموده اند. دونالد ویلبر معتقد است«… بنابراین احتمال که مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد تاریخ مقبره را به احتمال می توان در حدود سال ۱۳۳۰ میلادی (۷۲۰ هجری قمری دانست).
آندره گدار، سال احداث بنای خانقاه را ۷۳۳ هجری قمری پیشنهاد نموده اس. بعضی از محققین نظریات و پیشنهادات ارائه شده را تأیید کرده و آنها را تکرار نموده اند. ولی به نظر نگارنده تاریخ ۷۳۳ هجری قمری هم چنان که مذکور خواهد افتاد سال نوشتن کتیبه در این بنای تاریخی است و متن آن نیز صراحتا این مورد را تأیید نموده است.
به هر تقدیر مطالعات عمومی و سطحی تاریخ بنای خانقاه را پیش تر از سالی که پیشنهاد گردیده ارائه می دهد. زیرا سال تعیین شده احداث این بنا،؟ مربوط به اواخر دوران ابوسعید است که حیات سیاسی و اقتصادی سلطانیه و حکومت رو به افول بودهخ و احداث چنین بناهایی در ان محل بعید به نظر می رسد.
یکی از مدارک بسیار ارزنده ای که در حل مسئله تاریخ گذاری واقعی بنای خانقاه از اهمیت بسزایی برخوردار است، مطالعه کتبه حک شده جرز جنوبی ایوان جنوبی است . اینکتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده، از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه و نکات و دقایق آن است. قسمتی از این کتیبه ازمیان رفته، ولی آثار باقی مانده و قابل بررسی، به این پرسش پاسخ مناسب داده است. اینک متن کتیبه عینا از نظر خوانندگان می گذرد.
(در ایام دولت پادشاه اسلام فرمانروای ربع جا… خالد ملکه … شیخ شیوخ آفاق، شیخ براق اعادالله علینا…
صاحب معظم افتخار ایرانی بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد قزوینی… بیرون آورده است و وقف خانقاه شمیسه کرده که در قزوین انشا گرانید و … شرط کرده که … عموم خلایق … هیچکس را …)
در طرف چپ ایوان، کتیبه با متن زیر نوشته شده:
سخطباری تعالی و ملائکه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علی الذین ببدلوهو عند الله سمیع علیم وما جری الا علی الله ان الله لا یضیع اجر المحسنین … ثلاث و ثلاثین و سبعمائه الهلالیه کتب فی لیله عید…
بررسی من کتیبه در این بنای اریخی از حساسیت خاصی برخوردار است .
نخست اسم حقیقی دو تن، به نامهای شیخ براق در کتیبه اول و خواجه شمس الدوله والدین محمد در کتیبه میانی آمده است، در منابع و مآخذی که نگارنده در دسترس دارد تا به حال شخصیت سیاسی و مذهبی شیخ براق که در کتیبه اسم وی با جمله اعدالله علینا آمده، روشن نشده است. لیکن ذکر اسم خواجه شمس الدوله والدین والمحمد درکتیبه میانی از نظر تاریخ گذاری اهمیت بسزایی دارد.
متن کتیبه با جملاتی نظیر صاحب معظم، افتخار ایران بانی الخیرات خواجه شمس الدوله والدین محمد…. شروع گردیده و هر یک از این کلمات به مناسبتی ذکر شده و در معرفی شخصیت اسم موردنظر نقش اساسی دارند.
اولاد صاحب معظم وافتخار ایران لقب محمد بن محمد جوینی ملقب به شمس الدین از رجال دوره اباقاآن مغول است، وی پسر بهاء الدین محمد، صاحب دیوان است که در سال ۶۵۷ به حکومت بغداد منسوب شد و پس از جلوس سلطان احمد تکودار، حکومت خراسان و مازندران، آذربایجان و عراق و عجم به وی واگذار گردید و پس از شکست سلطان احمد و به قدرت رسیدن ارغنون، خواجه شمس الدین محمد به اصفهان گریخته و پس از بعه قتل رسیدن احمد به طرف اردوی ارغنون حرکت نموده و از وی عذرخواهی کرد عهاقبت در نزدیک اهر به سال ۶۸۳ مقتول گردید. این شخصیت یکی از رجال بزرگ و پر افتخار ایران در عهد ایلخانان و از نظر فضایل زبانزد خاص و عاکم بوده است.
با ذکر آنچه گذشت این بنا در حد فاصل سالهای ۶۵۷(سال به قدرت رسیدن وی) و ۶۸۳ (سال قتل وی) احداث گردیده و وقف خانقاه شمیسه شده است. به استناد عین متن کتیبه که قبلا به نظر رسید، سال ۷۳۳ تاریخ احداث بنا نبوده بلکه سال نوشتن کتیبه است.
قسمت دوم این مجموعه تاریخی بقعه معروف به سلطان چلپی است . پلان این بنا هشت ضلعی است و هر ضلع آن از نمای خارجی به طول ۱۶/۴ متر، به ارتفاع ۱۷ متر و به قطر ۵/۷ متر بازیبایی خاصی طراحی و اجرا گردیده است.
بنا ابتدا با سه ردیف سنگ تراشیده ساخته شده است که در این قسمت سنگهایی از نوع ماسه ای کم دوام به کار رفته و سپس آجرچینی با سبک زیبای آلت و لغت و کاربندی آجری تا رقوم ۵/۲ متر اجراء شده است. فرم آجر چینی در طاق نماهای هشت گانه متفاوت به نظر می رسد . پس از آنکه ادامه کار با آجر چینی ساده انجام گرفته و حد فاصل جرزهای هشتگانه طاق نماهای زیبایی طراحی و اجراء شده که طاقهای پنج اوهفت کند آن را زینت داده اند. بالای این جرزها گنبد آجری با ساقه نسبتا بلند استوار شده است، پلان هشت ضلعی با اجرای ترمپه ها به پلان ۱۶ ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.
سبک قبر سلطان چلبی در این آرامگاه اهمیتی بسزا دارد، از این نظر که این قبر، حلقه ذکرصوفیه را تداعی می کند. بدین معنی که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم گردیده، که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آنها، در گرداگرد آن قرار داده شده اند. بحث در باب انتساب این بقعه به سلطان چلپی هنوز مفتوح است، علت تغییر در سبک آجر چینی قابل بحث و بررسی بوده و بالاخره ارتباط خانقاه با مقبره می بایستی به طور متقن روشن گردد.
این اثر به شماره ۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .
نظر کاربران :
هیچ نظری برای این مطلب ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید.