کبوترخانه های خمین

کبوترخانه های خمین در اکثر روستاهای خمین دیده می شود .شهرستان خمین دارای بناهای تاریخی کهنی است که یکی از این بناها کبوترخانه هایی است که شگفتی آن چشم هر بیننده و گردشگری را برمی انگیزد. در خمین ، از جمله آثار منحصر به فرد معماران ایرانی فرهنگ بزرگ سخن ، کبوترخانه یا کبوترخان را چنین معنی کرده است: «برجی که برای کبوتران ساخته می‌شود‌/ منفذی در زیر حمام‌های قدیمی برای انتقال حرارت ساخته می‌شد.»

همچنین در فرهنگ معین، آمده است: «محلی که کبوتر در آن آشیان سازد. در برخی نواحی، برج‌هایی می‌ساختند به نام مذکور.» با مروری بر نوشته های جهانگردان در طی سه قرن گذشته می توان نتیجه گرفت که قدمت این برج ها به درستی معلوم نیست.
کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده ‌است. کود کبوتر در گذشته استفاده‌های بسیاری در صنعت داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروتبه همین دلیل در زمان شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی از کبوترخانه‌ها گرفته می‌شد. از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بوده است.

در این شهرستان ۷۰ کبوترخانه مربوط به دوران صفویه، قاجاریه، پهلوی وجود دارد که برای حفظ و احیای این آثار کهن تاکنون اقدامی نشده است.. پرونده ثبت ملی چهار کبوترخانه تشکیل شده و مرمت اضطراری ۲ برج کبوترخانه به منظور احیای این آثار ارزشمند در دستور کار قرار گرفته است. کبوتر خانه عبدی، باغ لنگه، محله شاهین، محله گوشه و محله یهودی ها از معروفترین این کبوتر خانه ها هستند.

برای مرمت اضطراری این ۲ باب کبوترخانه، ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار اولیه در نظر گرفته شده که به زودی عملیات اجرایی آن آغاز می شود.هدف از ثبت ملی و احیای کبوترخانه ها در خمین، نگهداری و حفظ این بناهای با ارزش تاریخی در حال تخریب است. خمین تنها شهر استان مرکزی است که ۷۱ برج های کبوترخانه دارد و در کنار زیبایی ها و جاذبه معماری، از این بناها برای تامین کود و مصارف کشاورزی استفاده می شده است.

در بین کبوترخانه های خمین فقط کبوترخانه رازان طی ۱۲ سال گذشته مرمت، احیا و ثبت ملی شده است. در روستاهای خمین ساختمان های منفردشکل بزرگ و کنگره دار با نوارهایی از گچ سفید رنگ مستطیلی شکل ساخته شده که بیشتر آنها در بین زمین های مزروعی و گندم زارها ،در اطراف رودخانه و باغات بنا شده است.

بناهای کنگره داری که نوار سفیدی از گچ در چهار طرف دیوارها و کنگره های اطراف سقف آنها کشیده شده و از هنر معماری خاصی برخوردارند با ساز وکارهای مناسب برای مقابله در برابر عوامل تهدید گر (سرما ،مار ،عقرب و…) بنا شده اند تا مامن خوبی برای کبوتران باشند.

در ساختمان این برج ها از خشت خام (خاک رس) که در این شهرستان یافت می شود‎‏‍، چنان با مهارت استفاده شده که شگفتی هر اهل ذوقی را برمی انگیزد.

کبوترخانه های دارای سوراخهای ورودی و خروجی محدودی هستند که در دیواره های بالای کبوتر خانه چوب متعددی نصب می شده تا کبوتر ها به راحتی بتوانند بر روی آنها بنشینند وسپس وارد کبوتر خانه بشوند.

پایین کبوتر خانه ها از یک بریدگی خاص برخوردار است تا حشرات گزنده براحتی نتوانند از دیوارکبوتر خانه وارد آن بشوند و در داخل این برج ها مقیاس ها به طور اصولی درک می شود و نسبت های دقیق و آرایش بسیار جالب لانه های کبوتران بیننده را به کنجکاوی وا می دارد.

موقعیت این برج ها طوری است که از هر نظر امنیت کبوتران را تامین و دسترسی به آب و دانه برای آنان به سهولت امکان پذیر باشد.

در طرح هر برج به سه مساله توجه شده، به کار بردن حداقل مصالح ساختمانی با ایجاد حداکثر لانه های کبوتر و فضاهای ارتباطی به طوری که مصالح ساختمانی مصرفی در برج ها از خشت خام می باشد و خشت ها فقط فشار را تحمل می کنند و تحمل آنها در برابر نیروهای کششی و پیچشی حداقل است.

مساله تهویه در داخل برج حائز اهمیت است، داخل برج در طول سال باید از حرارت مطبوعی برخوردار باشد تا کبوتران بتوانند در شرایط مساعدی تخمگذاری کنند.

با توجه به اینکه کبوتران در تاریکی دید کافی ندارند از این جهت روشنایی داخل برج به نحوی تامین شده که کبوتران به آسانی می توانند لانه های خود را پیدا کنند و ورود و خروج شان به سهولت امکان پذیر است.

پنجره ها و برجک های مشبک در برج باید به نحوی تعبیه شده باشد، که کبوتران برای ورود و خروج، دچار مشکل نشوند و مجبور نشوند برای یافتن لانه هایشان داخل برج را دور بزنند.

هر کبوترخانه نسبت به جذب کبوترهای محیط خود دارای قیمت واعتباری خاص بوده که فرد صاحب کبوترخانه از این اعتبار برخود می بالیده است. کود کبوترخانه ها از بهترین تقویت کنندهای زمین های کشاورزی محسوب می شده است که این ارزش های سالم زیست محیطی با آمدن کودهای شیمیایی کم کم رنگ باختند و هم اکنون از آن کبوترخانه های مالامال از جمعیت کبوتر ویرانه هایی بیش باقی نمانده است.