قنات قصبه گناباد ، رمزآلودترین شاهکار آبی ایران

قنات قصبه گناباد ، رمزآلودترین شاهکار آبی ایران است که داستانهای زیادی درباره آن می گویند . قنات قصبه گناباد كه در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شده است عنوان طولانی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده و یكی از آثار رمزآلود ایران محسوب می شود چرا كه هنوز سوالات بسیار در باره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی نظیر است.این قنات شاهكاری از پیوند هنر، دانش، تكنولوژی و مدیریت منابع آب است كه مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تكنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب می باشد كه آن را به یكی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل كرده است.

قنات قصبه بنای تاریخی، گردشگری و مفید برای كشاورزی است كه در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.این قنات از ۲ رشته اصلی و ۶ شاخه فرعی تشكیل شده‌ و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه كوه و مظهر كنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (كوی شرقی) قرار دارد.طول این قنات بیش از ۳۳ كیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته ‘دولاب نو’ با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه ‌است.
از جمله تدابیر به كار رفته در معماری این قنات تعدد چاه های آن می باشد كه به بیش از ۴۷۰ حلقه می رسد.تعدد چاه ها سبب پیشگیری از كور شدن چاه ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین كاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است.

از دیگر موارد آن می توان به ۲ شاخه شدن در فاصله ۶۸۳ متری كانال اصلی و سپس ۶ شاخه شدن كانال ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره كرد.قنات قصبه هم اكنون با بازگشایی ۵۰۰ متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحكم سازی و ایجاد امكانات رفاهی است.۶۰ درصد چاه های قنات مسدود است و ۴۰ درصد آنها با آبدهی ۱۵۰ لیتر در ثانیه باقی مانده است.

مظهر قنات قصبه

در طول تاریخ محل مظهر قنات قصبه چندین بار جابجا شده است ، حدود ۱۰ قرن قبل، آب قنات از محدوده شهر گناباد فراتر رفته و با روش پلکانی (ورود آب به چاه ریز و تنوره آسیاب و کوره های زیر زمینی) آب را تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر فعلی به طرف حوض سرخ واحتمالاً حوض الحلیب می برده اند. مظهر قنات قصبه قبلا در فاصله ۳۰۲ متری جنوب مظهر فعلی و بر كنار راه قديم (قصبه شهر) به «جويمند» قرار داشته است. مظهر قديم تا قبل از جابجايی، به صورت جوی پهن وخاكی بود كه در مسافت طولانی به صورت روباز به سمت شمال كشيده شده بود و در نهايت به شاخه های متعدد تقسيم می شد. اين عنصر در واقع مظهر دو كانال يا كوره بوده كه آب قنات در آن ها جريان داشت و آن دو كوره به اين منظور حفر شده بودند كه در صورت انسداد و ريزش يكی از كوره ها آب بتواند از ديگری جريان يابد. مظهر فعلی قنات در ارتفاع حدود ۱۱۰۰متری در جنوب شرقی شهر گناباد فعلی و يا درجنوب محله معروف به قصبه شهر قرار دارد.

پایاب یا پی آب

پاياب سازه ای است برای دسترسی آسان افراد به گذرگاه زيرزمين آب قنات و يا عبارتست از كوره ای كه به صورت مورب از سطح زمين به قنات گشوده شده و با پله هايی به كوره اصلی وصل می گردد. اين حفره با شيب ملايم از سطح زمين به كوره قنات ختم می شود. توسط پاياب دسترسی مردم به آب قنات در محلات فراهم می شده است . انواع پاياب شامل پاياب عمومی جهت دسترسی عموم به آب قنات و پاياب خصوصی است كه در منزل اشخاص ايجاد می شده است . احداث پاياب های عمومی در محلات برای دسترسی كسبه و ديگر مردمان به منظور رفع نيازهای روزمره از قبيل برداشتن آب شاميدنی، تجديد وضو، شستشو و … و نيز آراميدن در خنكای فضای پاياب در كنار آب انجام می شده است. چون قنات قصبه قبل از شهر گناباد به سطح زمين می رسد؛ لذا در محلات شهر پايابی بر آن وجود ندارد. پاياب هايی كه در روی اين قنات وجود دارد همه بر اثر فروريختن چاه ها است و در خارج از شهر واقع می باشد. از آنجا كه كاريز قصبه در يك كيلومتری مظهر به زمين های سست كلوت می رسد، ميله ها و راسته چاه ها در اين ناحيه به شدت آسيب پذير می شوند و رفته رفته برخی از ميله چاهها شكل پاياب را به خود گرفته اند.

مادرچاه

آخرين و عميق ترين چاه در هر رشته قنات را مادرچاه ميگويند كه در پايان رشته و آخرين قسمت تره كار احداث می شود. در قنات های پر آب و عميقی مثل قنات قصبه كه معمولا در بخش های انتهايی آن ها با مشكل تراوش آب از جداره ها روبرو هستيم. نخستين چاهی كه در يك قنات حفر می شود گمانه نام دارد و برای آگاهی مقنی از ميزان آبدهی قنات و ظرفيت سفره آب زيرزمينی به كار مي رود. عمق گمانه در نقاط مختلف نسبت به عمق سفره آب زيرزمينی متفاوت است. معمولا اين عمق در دشت ها و بيابان ها مانند گناباد زياد می باشد. گمانه در صورتی كه در عمق پيش بينی شده توسط مقنی به سفره آب زيرزمينی رسيد مادرچاه قنات محسوب می شود و در غير اينصورت مقنی همچنان به حفر ادامه می دهد تا هنگامی كه يكی از آن ها دارای شرايط مطلوب بوده و به عنوان مادرچاه انتخاب شده و كار پايان يابد. يكی از ويژگی های خاص قنات قصبه گناباد در عميق ترين مادرچاه آن است. در منابع مختلف عمق مادرچاه اين قنات را متفاوت ذكر كرده اند:
ناصر خسرو(۷۰۰گز)، هانری گوبلو(۳۰۰متر)، سعدالله ولايتی(۲۷۴ متر)، حسين پور ابراهيم(۳۰۰-۳۲۰ متر)، سيدحسن مجتبوی(۳۰۰-۲۸۰متر)، مديريت كشاوری شهرستان گناباد(۳۴۰متر) و فرهنگ جغرافيايی ايران(۵۰۰-۴۵۰ متر). اما واقعيت اين است كه در دهه های اخير با عنايت به نقشه برداری های انجام شده عمق آخرين ميله چاهی كه قابل شناسايی بوده است ۲۵۵ متر مشخص گرديده است. بديهی است با عنايت به سيلاب ها در طول اين سالها موقعيت آخرين چاه قطعی قنات بر روی سطح زمين قابل شناسايی نمی باشد و عمق مادرچاه قطعا بيشتر از اين خواهد بود.

ورودی شماره ۱ :غال شغال

استقرار قسمت عمده ای از کورة قنات در لایۀ بسیار متراکم کنگلومرا بطرف تره کار ومخصوصاً در قسمت تره کار منجر به عدم تخریب در اين ناحيه شده است. همچنين بررسی نمونه های آب و خاك نشان می دهد؛ به علت بالا بودن ميزان بيكربنات موجود در آب، پديده رسوب گذاری در كوره قنات زياد می باشد كه لايروبی های انجام شده گواه اين مطلب است. انسداد برخی رشته های فرعی قنات حاصل ریزش سر چاه ها یا ورود سیلاب از یک یا چند چاه به درون قنات است. پس از ورود آبهای روان به داخل ميله چاهها و كوره قنات در ارديبهشت ماه ۱۳۷۴ قسمتی از كوره قنات مسدود گرديد. اين بخش به علت اينكه امكان ورود حيوانات بزرگ از قبيل شغال و روباه را داشته است غال شغال معروف گرديده است . مسير غال شغال در كلوت و در عمق كم قرار دارد . جنس اين خاك ريزشی می باشد و از اين رو فضای داخلی كوره در قسمتی از مسير بر اثر ريزش بزرگ شده است.

ورودی شماره ۲

این اثر تاریخی یكی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه است كه با بررسی باستان شناسان داخلی و یافته های سفالین پراكنده در داخل قنات، قدمت آن به دوره هخامنشی تخمین زده شده است.
در مطالعات و بررسی های میدانی مسیر قنات و پیمایش در سطح آن می توان قطعه سفال هایی را كنار خاك ریز دهانه چاه ها مشاهده كرد كه تنها مدرك و سند برای تشخیص زمان احتمالی حفر قنات یا لایروبی آن محسوب می شود.
بر اساس سفال های قرن چهارم و نهم هجری كه در كناره برخی چاه های فرعی قنات قصبه گناباد مشاهده شده، احتمال دارد شاخه اصلی قنات به طول ۶۴۰۳ متر ابتدا در امتداد شمال به جنوب حفر شده و در دوره های بعد به مقتضای نیاز شاخه های فرعی در جهت جنوب غربی از شاخه های اصلی جدا شده باشد.
با توجه به سفال های جمع آوری شده كه قابل مقایسه با سفال های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشكیل اجتماعی در آن منطقه باشد زیرا در عرصه بیابانی گناباد جز قنات كه آب را از سفره های زیرزمینی در عمق صدها متر به سطح زمین انتقال می دهد منابع آب دیگری اعم از چشمه و رودخانه دائمی وجود ندارد و بدیهی است كه لازمه یكجانشینی، وجود منبع مطمئن تامین آب است.
اما ایجاد و حفر یك قنات به عظمت قنات قصبه نیاز به نیروی انسانی ماهر، منابع مالی و ساختار اجتماعی و سیاسی معین است، حال كدام قنوات قبل از قنات قصبه وجود داشته است یك سوال اساسی باستان شناسی است.
می توان اینگونه تصور كرد كه با حفر قنات قصبه و رسیدن آب آن به گناباد، این شهر رونقی دیگر گرفته و توسعه و رشد آن شتاب یافته است.
با این فرض می توان پذیرفت كه قنات گناباد از پیشینه كهن تری نسبت به شهر گناباد برخوردار است.
ناصر خسرو در سفرنامه خود سخن از قناتی پر آب می آورد با ۷۰۰ گز عمق و چهار فرسنگ طول، این قنات قناتی نیست جز قنات قصبه گناباد كه با ۲۵۰۰ سال قدمت قدیمی ترین و پر آب ترین قنات جهان با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق ۳۰۰ متر است.

* حسن تعریف ناصر خسرو

نخستین كسی كه توصیف به نسبت مفصل از قنات گناباد آورده، ناصر خسرو قبادیانی است كه در سال ۴۴۴ هجری از شهر تون عازم گناباد بوده و در سفرنامه خود نوشته است: ‘چون از شهر تون برفتیم آن مرد گیلكی مرا حكایت كرد كه وقتی ما از تون به گناباد می رفتیم دزدان به بیرون آمدند و بر ما غلبه كردند، چند نفر از بیم خود را در چاه كاریز افكندند. بعد از آن جماعت یكی را پدری مشفق بود و یكی را به مزد گرفت و در آن چاه گذاشت تا پسر او را بیرون آورد، چندان ریسمان و رسن كه آن جماعت داشته حاضر كردند و مردم بسیار آمدند، هفتصد گز رسن فرو رفت تا آن مرد به بن چاه رسید، رسن در آن پسر بست و او را مرده بیرون كشیدند و آن مرد چون مرده بیرون آمد گفت آبی عظیم در این كاریز روانست و آن كاریز چهار فرسنگ می رود.’
به نظر می رسد حكایتی كه ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده مبدا اظهار نظرهای بعدی در باره قنات گناباد باشد.
حمدالله مستوفی نیز در سال ۷۴۰ هجری قمری با استفاده از روایت ناصر خسرو در باره این قنات نوشته است: ‘چهار فرسنگ درازای كاریز است و چاه آن تخمینی هفتصد گز باشد و چند موضع می باشد و مجموع را آب از كاریز و بیشتر كاریز ها از طرف جنوب به شمال می رود.’

داستانهای جالب درباره قنات قصبه گناباد

همانطور که در ابتدای این بخش نیز گفتیم، درباره ی این قلعه افسانه ها و باورهای محلی بسیار مخوف و صد البته ترسناکی وجود دارد که اکثر آن ها از زمان های بسیار قدیم در میان مردم این منطقه رواج داشته و ریشه در میراثشان دوانده است.

از اهالی قدیمی گناباد که از ابتدا حتی پدرانشان نیز در این محل زندگی می کرده اند وقتی می خواهند درباره ی این قلعه صحبت کنند همگی متفق القول درباره ی این قلعه می گویند که: از زبان مادربزرگ های خود قصه ی این قنات را زیاد شنیده اند. بزرگ ترهای ما همیشه می گفتند که ساخت این قنات به این عمق، از دست فرزند آدم بر نمی آید و ما شک نداریم که این قنات را نیروهایی فراتر از بشر ساخته اند.

این قنات که در بخش مرکزی استان خراسان و در گناباد قرار گرفته است، مرکز داستان های عجیب و غریب و جور و واجور فراوانی است. اهالی این منطقه و همسایگان این قنات می گویند که براساس شنیده های محلیشان که از زمان های قدیم نیز رایج بوده است، نام شهر گناباد خراسان در اصل جن آباد بوده است و در طول زمان و بعدها تلفظ آن به صورت جناباد و بعد از آن به صورت امروزیش یعنی گناباد، درآمده است.

حتی افسانه ای دیگر درباره ی این شهر و قنات مخوفش وجود دارد و آن این است که آیا واقعا این قنات را جن ها ساخته اند و یا دیوها در ساخت آن دخالت داشته اند زیرا، افسانه ای دیگر در میان مردم این منطقه وجود دارد که ساخت این قنات را به دیوها نسبت داده است.

حتی برخی مقنیان (کسانی که وظیفه ی حفر قنات را داشته اند) نیز معتقدند که در زمان های بسیار قدیم، شخصی به نام طاهر با شناس که دارای قدرتی خاص بوده است، به دیوها دستور داده بوده است که چاهی حفر کنند و آن را بسیار عمیق نمایند.

البته بنابر اطلاعات تاریخی موجود، درباره ی زمان دقیق و حتی علت احداث این قنات در بین پژوهشگران اختلاف نظری عمیق وجود دارد. از نخستین کسانی که توصیفی عمیق و نسبتا جامع از این قنات به دست آورده است، ناصر خسرو قبادیانی است.

البته اگر بخواهیم آن را به صورت کلی بررسی نماییم باید بگوییم که بیشترین چیزی که درباره ی این قنات می دانیم بیشتر از افسانه هایی است که دهان به دهان میان اهالی شهر گناباد از قدیم در شهر می چرخد.

یکی از خراسان پژوهان مشهدی که در این باره تحقیقات فراوانی کرده است و می گوید که احداث این قنات داستانی عمیق تر دارد. وی به برخی از این افسانه ها اشاره می کند و می گوید: بر طبق یکی از افسانه های قدیمی، احداث قنات قصبه گناباد را باید به فرمان بهمن که یکی از سلاطین قدیم ایران بوده است، برای کفاره ی گناهی بزرگ منسوب کرد.

براساس این داستان معروف که حتی ۱۲ رخ در شاهنامه ی شاعر فقید، فردوسی نقل شده است، این قنات که در شهر گناباد است، وجودش به قبل از پادشاهی کیخسرو می رسد.

گذشته از برخی داستان های اسطوره ای و تاریخی که حکایت از قدمت زیاد این قنات دارد، بررسی های باستان شناسانی که این قنات را موضوع خود قرار داده اند، با استفاده از سفال های جمع آوری شده از کنار دهانه ی چاه های اصلی، قدمت این قنات عجیب به دوره ی حکومت و پادشاهی هخامنشیان می رسد.

اما باید به صورت کلی به این مطلب اشاره نماییم که در متون ادبی قدیمی، هر جا که نامی از گناباد است از قنات آن نیز سخنی هست. اما به راستی برای چه باید چنین قنات عمیقی حفر می شده است؟ آیا انسان آن هم با توانایی و امکاناتی که در آن مان وجود داشته است، توانایی حفر چنین قناتی را داشته است؟

این قنات همانند بسیاری از قنات ها و مکان های دیگری همچون قلعه ی آدمخوار و یا حتی دریاچه ی تخت سلیمان و بسیاری از مکان های دیگر از این دست اصلا نمی توان به درستی به پیشینه و سر گذشت آن ها پی برد!

یکی از افردی که این سوال را داشت و سال‌های زیادی از عمر خود را صرف پژوهش در مورد قنات قصبه ی گناباد کرده است، پژوهشگری فرانسوی به نام هانری گوبلوی است. این فرانسوی در کتابی به نام قنات فنی برای دستیابی به آب، در توصیف مواجهه اش با قنات قصبه با زبان تمجید و تعجبی رمزآلود از این قنات به‌عنوان بنایی عجیب و البته مهندسی ساز یاد می کند از نظر وی این قنات که اصولی ترین قنات جهان است را افرادی ساخته اند که نیرویی مافوق بشریت داشته اند!

این پژوهشگر در سال ۱۹۴۰ برای تحقیق و اظهارنظر در خصوص روش‌های مدرن آبیاری، به ایران سفر کرد. این محقق در کتاب خود که در بالاتر اسم آن را گفتیم، اوج خلاقیت و مهندسی سازندگان و مهندسان را به قنات قصبه گناباد، نسبت داده است.

در نهایت باید بگوییم که این قنات عجیب، قناتی کهن با ویژگی های عجیب ترو قدمتی۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ ساله است. همچنین این قنات دارای دو دالان زیرزمینی به طول ۳۳ کیلومتر و چاه‌های بسیار عمیقی است که عمق برخی از آنان به ۳۰۰ متر می رسد.