قنات زارچ ، قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان

قنات زارچ ، قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان است که در  استان یزد واقع شده است. این قنات با طول ۱۰۰کیلومتر و تعداد چاه‌های ۲۱۱۵ حلقه ، سابقه ای بیش از ۳۰۰۰ سال در کشور دارد. پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع تاریخی شهر یزد نیزدرحریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که این پایاب هنوز هم قابل استفاده است.تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. احتمالا این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل ازاسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود.

یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است که قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد.تا نیم قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است.

مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن؛شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد.البته دو شاخه‌ شیرین و ابراهیم خویدکی، شاخه‌های خشک شده قنات زارچ هستند و هم‌ اکنون تنها شاخه شور به طول ۷۲ کیلومتر آبدهی دارد که آبدهی این شاخه در بالا‌دست قنات ۶۰ لیتر در ثانیه بوده اما در مظهر قنات ۲۸ لیتر در ثانیه است.

با کاهش میزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی ‌های آب قنات هم خود را آشکار کرده است. البته توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات وقرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد.حتی در حال حاضر ۳۰ کیلومتری از قنات زارچ در که زیر شهر یزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد که این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی خود را به داخل قنات هدایت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز”co2 “در قنات شده که این امر لایروبی را برای مقنیان مشکل و خطرآفرین نموده است.

تعداد شاخه های قنات زارچ

قنات زارچ در مجموع از سه شاخه با نام های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی تشکیل شده است. در ضمن سه شاخه طولانی ترین قنات جهان کاملا جدا از هم می باشند.شاخه ای که از مسجد جامع یزد می گذرد شاخه شور قنات می باشد و علت شوری این شاخه چاه مادر آن است که در منطقه ای از آب های شور قرار گرفته است. از طریق ۶۰ پله امکان دسترسی به این پایاب وجود دارد.

قنات زارچ در یزد از ابتدای روستای فهرج آغاز می شود و پس از طی کردن روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود. این قنات از محله های مختلف شهر می گذرد و از جمله آن ها میدان امیر چقماق و مسجد جامع است، پس از گذر از این مناطق از شهر یزد خارج می شود و به طرف زارچ حرکت می کند. مسیر دقیق قنات زارچ بر اساس درجاتی که ثبت شده در حدود و مشخصات قنات در سند مالکیت آن نیز آمده است.

جالب است بدانید که قنات زارچ در یزد دارای سه شاخه جدا هم است که نام آن ها شیرین، شور، ابراهیم خویدکی می باشد. تعداد میله چاه هایی که در طول این سه شاخه نیز بیش از ۱۰۰۰ حفره ایجاد شده است که در نوع خود بی نظیر هستند. شاخه شور قنات زارچ در یزد از پایاب مسجد جامع یزد می گذرد و این پایاب نزدیک به ۶۰ پله دارد که دسترسی به آب قنات را نیز میسر می سازد. دلیل شور بودن آب این شاخه نیز این است که مادرچاه در منطقه آب شور قرار گرفته است و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر دارای کیفیت نامطلوب تری است و به اصطلاح محلی لب شور است.

طولانی ترین قنات جهان

دیگر شاخه های آبی این قنات که نام آن ها شاخه شیرین و ابراهیم خویدکی بود نیز جز شاخه های خشک شده ی قنات زارچ هستند و هم اکنون تنها شاخه شور است که دارا آب است و طول آن به ۷۲ کیلومتر می رسد. این شاخه در بالادست قنات حدود ۶۰ لیتر در ثانیه دارای آب بوده است. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار برای مصارف کشاورزی خودشان استفاده می کردند و تعداد مالکان این قنات ۱۰ نفر و اراضی تحت کشت آن ۴۰ هکتار است. از دیگر ویژگی های این قنات می توان به این مربعی شکل بوده و مقطع چاه های آن در مقایسه با دیگر همتایان این قنات نیز اشاره کرد که سطح مقطع آن ها بیضوی یا دایره وار بوده و پیشینه حفر چنین چاه هایی به زمان زرتشتیان نیز بر می گردد.

کسانی که موظف به مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ در یزد حدود ۵ نفر بودند و از سوی کلیه مالکان و شاربین قنات نیز انتخاب می شدند. از بین این ۵ نفر ۲ نفر از محل سرچشمه قنات و ۳ نفر از محل توده زارچ نیز انتخاب می شدند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام لاختیار به مدت یک سال نیز معرفی می کرده تا تمامی مالک ها و شارب ها قنات خودیاری جمع کرده باشند و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوط نیز باشند. این نماینده ی گفته شده به منظور حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات، مقنی و کارگر قنات را به کار می گیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی بتواند انجام دهد و دستمزد کارگران را نیز پرداخت نماید.

از سمت شورای قنات دو نفر نیز به عنوان میراب به منظور تقسیم آب قنات بین افراد محله ها، یکی از افراد در محل سرچشمه و فرد دیگری در محل توده قنات زارچ به مدت یک سال انتخاب می شدند. میراب ها با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد بنابر نوبت خود آب را به کشاورزان نیز تحویل می دادند. سرچشمه قنات زارچ در یزد دارای شش شبانه روز آب و محل محل توده زاچر نه شبانه روز آب دارد. جالب است بدانید که دستمزد میراب ها که به نام “سد” معروف بودند از روی سهم آب کشاورزی در هر مدار ۱۵ روز یکبار به میزان یک جرعه آب تحویل داده می شد.

حدودا ۵۰ سال پیش میزان آبی که در قنات زارچ در یزد جریان داشت بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیقی که در حریم آبی قنات کنده شده است آبدهی این قنات ارزشمند به شدت کاهش یافته است. از جمله دیگر عواملی که باعث کاهش میزان آب در حال جریان در این قنات شده نیز عبارت از ساختمان سازی های بی رویه در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی از مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن نیز فراهم آورده است که در نهایت آن ما شاهد مرگ خاموش این قنات تاریخی خواهیم بود.

با توجه به اهمیت این سازه ی ارزشمند تاریخی در سال ۱۳۸۴ نام قنات زارچ در یزد وارد فهرست آثار ملی کشور شد و اکنون جز یکی از جاذبه های دیدنی استان یزد محسوب می شود. پس از این که نام این سازه در فهرست آثار ملی وارد شد اقدامات مربوط به مرمت، احیا و ساماندهی پایاب ها، مسیر قنات و همچنین تعداد پاشیرهای آب انبارهایی هم در این قنات وجود داشت نیز مرمت و پرونده قنات به منظور ثبت جهانی به سازمان یونسکو ارسال گردید.

اطلاعات کلی درباره قنات زارچ

تعداد میله‌ها: ۲۱۱۵ حلقه
عمق مادر چاه: ۸۵ متر
آبدهی فعلی: ۲۵ لیتر در ثانیه
تعداد مالکین و شاربین: ۸۰۰ خانوار کشاورز
سطح زیر کشت باغی قنات: حدود ۲۵ هکتار
سطح زیر کشت زراعی: حدود ۴۰۰ هکتار
آدرس : یزد، ۱۸ کیلومتری یزد