قلعه سالار محتشم ، موزه مردم شناسی خمین

قلعه سالار محتشم ، موزه مردم شناسی خمین می باشد . قلعه سالار محتشم خمین یکی از زیباترین اماکن تاریخی استان مرکزی با قدمتی ۱۲۰ ساله که در گذشته پناهگاه مردم بوده امروز میزبان گردشگران است.این قلعه در شمال غربی شهر خمین واقع شده و دارای در و پنجره و سقف چوبی است که در حال حاضر پس از مرمت بنا در سال ۱۳۸۱ از این قلعه که در بافت مرکزی شهر قرار گرفته به موزه مردم شناسی و کارگاه صنایع دستی تبدیل شده است و ۵۰۰ اثر فرهنگی و مرتبط با زندگی ۱۰۰سال گذشته مردم خمین به نمایش گذاشته شده است، لوازم و ابزار معیشتی مردم خمین عمده آثار این موزه را تشکیل می‌دهد . هم‌چنین پیکره‌هایی که نمایانگر آیین‌های محلی استان مرکزی هم‌چون شب چله ، کردعلی به کو و کوسه ناقالدی در این موزه به نمایش درآمده است.

قلعه سالار محتشم نماد بارز شکوه معماری ایرانی است. آمدن میرزا کوچک‌خان جنگلی به این قلعه جهت کمک گرفتن و نیز حمله اشرار به خمین و دفاع در برابر آنها از جمله حوادث تاریخی است که در ذهن این قلعه مانده است. این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و نیز سردر باشکوه این بنا نظر هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌کند.

این بنا توسط میرزا علی‌خان کمره‌ای معروف به سالار محتشم ساخته شده و تاریخ ساخت آن به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. این بنا در مساحت هزارو ۲۰۰ مترمربع با ۱۹ اتاق در دو طبقه اواخر دوره قاجار توسط معماران ایرانی احداث شده و به شماره ۵۸۰۴ثبت ملی شده است.

قلعه سالار محتشم (میرزاعلی خان کمره ای )در داخل خمین قرار دارد و در زمان ساخت و استفاده اولیه ،در محله سرسبز و خرم و در میان باغهای خمین واقع بوده است اما بعدها به ویژه در طی بیست سال اخیر با توسعه محیط نامبرده دستخوش تغییر و تحول گردیده است. می‌شود.صاحب این بنا دستور ساخت آن را با تلفیق معماری ایرانی و اروپایی (معماری رومی _ ایرانی )می‌دهد. این قلعه پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر و همچنین محل تجمع دسته‌های عزاداری در ماه محرم بوده است. به دلیل مجاورت با کوچه‌های بن‌ بست و خانه‌های متعدد، قلعه‌ای نفوذناپذیر بوده است. در این خانه‌ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می‌کرده‌اند، اصطلاحا این قلعه‌ها را می‌توان محله قلعه نامید.

سالار محتشم با نام اصلی میرزا علی خان کمره‌ای فرزند علی قلی خان سرهنگ بوده که به دلیل خدمات خود از طرف دولت وقت و احمد شاه قاجار در سال ۱۳۳۲ ه.ق و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله، به جهت پیروزی‌های نظامی و ایجاد امنیت در سرحدات کشور و نیز به واسطه پایداری در مقابل قوای روسی از طرف دولت وقت و احمدشاه قاجار و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله وقت ملقب به سالار محتشم می شود.

معماری قلعه سالار محتشم

بنا شامل یک بخش شبستانی در پایین و یک بخش اعیان نشین در بالاست، ۸ اطاق در بخش شبستان وجود دارد که طرح و اندازه آنها متفاوت است
این بنای تاریخی ۱۲۰ ساله که در محله‌ قدیمی شهر خمین ساخته شده و شامل هزار متر مربع عمارت اشرافی در یک باغ است، و در دو طبقه ساخته شده و از ساختمان‌های ایوان‌دار است. یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه همکف را تشکیل می‌دهد، ستون‌های آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم کوتاه و ضخیم‌تر است تا بتوانند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه‌ها منتقل کنند .
این ستون‌ها دارای طاق‌های هلالی عریضی بوده و در پیشانی آنها جهت تزئین از تصویر و نقوشی نظیر یک بشقاب که در آن سه انار وجود دارد، گل، شاخه درخت، برگ‌های گیاهان و نیز پرندگان استفاده شده است .
در سمت غرب طبقه اول این بنا یک حوض خانه وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده و در حال حاضر یکی از آنها باز است . محور طول و عرض این حوضخانه حدود ۵/۸ × ۵/۷ است . عنصر قابل توجهی که در حیاط قلعه به چشم می‌خورد حوضی است که به صورت دو لنگه با طرحی کاملاً اروپایی در راستای شرقی–غربی ساخته شده طرح این حوض به شکل هندسی نامنظم می‌باشد.

دورچین این حوض طوری طراحی شده که بتوان گلدان‌هایی را در دور تا دور آن قرار داد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبا بوجود آورد . شکل کلی حوض بر خلاف حوض‌های ایرانی که حالت سکون را تداعی می‌کنند دارای جهت و آغاز کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه‌های درون حیاط است . طبق گفته ساکنین محل نوادگان سالار محتشم، آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی از ضلع غربی حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می‌شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض است.

در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی‌شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می‌شود. ساختار حوض از آجر و ملاط، ماسه، آهک با اندود ساروج است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه‌ها به سبک باغ‌های ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه‌های آن قرار دارد که اصطلاحا چهار باغ نامیده می‌شود. در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی، سبک باغچه سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و از چند قطعه مجزا که شکل قلب را تداعی می‌کند تشکیل شده است.

از دیگر خصایص شاخص عمارت سالار محتشم دیوارهای محاطی حیاط است . این دیوارها با سبکی معروف به زین اسبی ساخته شده‌اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی‌گر زین اسب است که به صورت ریتمیک به دنبال هم تکرار شده‌اند و در حد فاصل این زین اسبی‌ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار یکنواختی را از دیوارها گرفته و نمای زیبایی را القا می‌کند . به گفته ساکنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر کدام از زین اسبی‌ها و هم‌چنین بالای هر یک از لغازها ستونک‌های آجری قرار داشته که روی آن‌ها مجسمه‌های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه‌ها از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها بر جا نمانده است. هم‌چنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می‌شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آیینه‌هایی تعبیه شده بوده که در شب‌های مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می کرده است.
در جوار این خانه قدیمی، خانه دیگری نیز با همین شیوه معماری وجود دارد که متعلق به برادر سالار محتشم است و در حال حاضر مسکونی می‌باشد. این قلعه مربوط به دوره قاجاریه است.این خانه قدیمی نیز از نظر ویژگی‌های معماری و تزئینات موجود از بناهای دیدنی و بسیار جالب توجه شهر خمین می‌باشد، ولی زیبایی آن در حد بنای سالار محتشم نیست.سبک معماری این دو خانه چه به لحاظ تزئینات و چه به لحاظ نقشه و نحوه قرارگیری آن در محوطه‌، نشان می‌دهد که این بنا نیز به اواخر دوره قاجاریه تعلق دارد.