سازه های آبی شوشتر که بنا بر اطلاعات تاریخی اگرچه احتمال میرود سنگ بنای سازه های آبی شوشتر در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد، قدمت این مجموعه شگفتانگیز به عصر ساسانی برمیگردد و ساختوساز آن را به پادشاهانی چون اردشیر اول و شاپور نسبت میدهند؛ اما بهطور کلی این مجموعه در طی زمان و در دورههای مختلف کاملتر شده و بخشهایی به آن اضافه شده است. بر اساس اسناد و مدارک در عهد قاجار نیز مرمت و بازسازی در این اثر صورت گرفته است.سازه های آبی شوشتر عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازههای حیرتانگیز و اعجابآوری که در شوشتر دیده است در سفرنامه خود آورده است. اغراق آمیز نخواهد بود اگر سازه های آبی شوشتر را یکی از عجایب جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار است که با دیدن آن، پی به نبوغ سازندگان آن خواهید برد.
سازندگان سازه های آبی شوشتر از نبوغ و دانش فنی زیادی در زمینه مهندسی هیدرولیک برخوردار بودهاند و با مدیریت و کنترل آب، اقدام به بهرهبرداری صحیح و اصولی از منابع آبی کردهاند. آنها با احداث سازه های آبی متعدد، انحراف و انتقال آب رودخانه کارون؛ کاملا هوشمندانه از آب نهایت استفاده را بردهاند و از آن برای آشامیدن، آبیاری زمینهای کشاورزی و صنعت استفاده کردهاند.
فهرست
کاربری سازه های آبی شوشتر
هر یک از سازه های آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعهای به هم پیوسته را تشکیل میدهند. در ساخت و معماری سازه های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به کاررفته است. این سازهها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.
سازه های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری میکردند. همچنین هوای خنکی را پدید میآورند که از راه شوادونها که در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته میشود، آب را به خانههای مردم میفرستادند. افزون بر آن، زمینهای کشاورزی سیراب میشدند و چرخهای آسیاب برای تهیه آرد گندم به کار میافتادند.
ثبت جهانی سازه های آبی شوشتر
با تشکیل پایگاه سازههای آبی و گسترش فعالیتهای پژوهشی پیرامون این سازهها ابتدا پرونده مجموعه آسیابهای شوشتر که سالها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر اینکه محوطه آسیابها تنها بخشی از مجموعه بههم پیوسته سازههای آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیتآمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
معماری از اجتماعی ترین اشکال بروز هنر ، فرهنگ، توانمندی یک ملت و زمینه شناخت تاریخ گذشته و امکان تبلور آینده آن است. با این باور و بر اساس فرصتی که در سال های اخیر برای شناخت معماری شهری، تولیدی و معماری مبتنی بر آب در شهر شوشتر و پیرامون آن دست داد، سعی در طرح بزرگترین مجموعه آبی و ویژگیهای آن خواهیم کرد تا به پیشنهاد مشخص در این زمینه برای حفظ میراث ارزشمند و توان آفرین آن برسیم. نقش تولیدی آب و اثر توزیع و بهره برداری از آن در شکل گیری سیستم حکومت و نظام کالبدی در کنار فعالیتهای دفاعی و اقلیمی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
ایجاد اولین امکان عبور از کارون عظیم و پهناور، مهار و بهره برداری از آب و انرژی آن به مدد پشتکار، هوش و درایت پدران ما در طی هزاران سال، یکی از بزرگترین و کهن ترین مجموعه های دست ساخت بشر تا پیش از دوران انقلاب صنعتی را پدید آورده است. مجموعه ای که در طول کیلومترها ادامه می یابد و در طی هزاران سال کامل می شود و در جوار خود یکی از هوشمندانه ترین اشکال بروز معماری شهری–آبی را به وجود می آورد.
بخش های مختلف سازه های آبی شوشتر
از شگفتیها و فرازهای این کار آبی، ایجاد مجموعه عظیم چند عملکردی، در طول نزدیک به یک کیلومتر شامل عناصر اصلی زیر می باشد:
الف) بند میزان با هدف اصلی تقسیم آب کارون به دو شاخه دو دانگه(گرگر) و چهار دانگه(شطیط).
بند میزان با نامهای بند قیصر، شاپوری، دولتشاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته میشود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم میکند. بهدلیل اینکه آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم شده به رود گرگر است، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه میگویند.
این بند برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته میشود که بهصورت دایرهای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج کلاه فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشکیل شده که مهمترین آنها دهانهای است جدا که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام میدهد؛ بهگونهای که اگر دبی گرگر بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال میدهد و برعکس؛ که این خود از شاهکارهای معماری این بند است.
ب) نهر داریون(داریوش)
نهر داریون یا کانال داریون از رود شطیط جدا میشود و از آب آن برای آبیاری زمینهای کشاورزی دشت میناب، تأمین آب آشامیدنی شهر و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل استفاده میشود. این نهر بعد از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی بهسمت جنوب رفته و از غرب شوشتر عبور میکند و سپس در شمال پل بند لشکر، به دو شاخه تقسیم میشود. قدمت این کانال را به عصر هخامنشیان و داریوش نسبت دادهاند.
ج) پل بند شادروان
به عنوان دریچه خروجی و تنظیم ارتفاع آب در نهایت غربی این مجموعه آبی به منظور سوار کردن آب شطیط بر روی نهر داریون و ایجاد امکان عبور از کارون در شاهراه اصلی شرقی غربی منطقه در مسیر شاهی تیسفون تا پاسارگاد.شادُروان یکی از پلهای معروف کشور است که داستان ساخت آن در شاهنامه آمده است و فردوسی میگوید فردی به نام برانوش که از سربازان سپاه شکست رومیان در جنگ با شاپور ساسانی بوده، مأمور ساخت آن شده است. این پل که از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است، در شاخه شطیط قرار دارد. در کنار این پل بقایای چند آسیاب دیده میشود.پل بند شادروان را نزدیکی پل آزادگان، در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان، در شمال غربی شوشتر میتوانید ببینید.
د) ایجاد تعداد زیادی کانالهای فرعی برای آبیاری و به راه انداختن آسیابها و استفاده صنعتی از انرژی آب.
رود گرگر که در شمال شوشتر جریان دارد یکی از شاخههای فرعی رودخانه کارون است که توسط بند میزان از آن جدا شده است. این رود بهصورت دستکند و مصنوعی، به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ایجاد شده است. کف این رود را سنگ فرش و آنها را با بستهای فلزی به هم متصل کردهاند و این کار برای جلوگیری ازعمیقتر شدن بستر آن بوده است.این رود از داخل شهر عبور میکند و آب مورد نیاز کانالها و تونلها را تأمین میکند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط میپیوندد که بههمراه رود دز به رودخانه کارون میریزند.
ه) کف سازی سنگی کارون در این فاصله به منظور تثبیت کف رودخانه.
و) ایجاد عمارت کلاه فرنگی برای کنترل میزان ارتفاع آب و نظارت بر عملیات در محدوده این مجموعه.
کلاه فرنگی برجی هشت ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقیمانده و در نمای آن سنگهای تراشخورده کار شده بوده است. درباره زمان ساخت و کاربرد برج کلاهفرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند که این برج جایگاه دیدهبانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده است؛ اما برخی بر این باور هستند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت میکردند.برج کلاه فرنگی را در میدان ۱۷ شهریور شوشتر در انتهای خیابان بلوار میتوانید ببیند.
ز) و در نهایت خود قلعه سلاسل به عنوان مرکز فنی، حکومتی و مدیریت آب منطقه.
قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر قدیمیترین بخش سازه های آبی شوشتر است که قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت میدهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، در کنترل آب نهر داریون استفاده داشته است. سلاسل در گذشته شامل بخشهایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقارهخانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است؛ اما در حال حاضر، از این بنای باشکوه چیزی بهجز چند اتاق زیرزمینی و تونلهای داریون باقی نمانده است.
بخشهای دیگر
پل بند برج عیار: پایینتر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده که در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین میشده است. در شرق این بند بقایای کانالها و اتاقکهایی دیده میشود. از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، بهعنوان نیایشگاه صائبین استفاده میکردند.
بند ماهی بازان :یا بند خدا آفرین، بین رود گرگر و داریون، در منطقهای به نام ماهی بازان قرار دارد که این محله، شهر دستوا باستانی است. این بند از یک رشته سنگ یکپارچه تشکیل شده و در وسط آن، سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.
پلکانها: در جنوب محوطه آسیابها و آبشارها، پلکان سنگی دستسازی احداث شده که بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در مسیر این پلکان اتاقهایی تعبیه شده که محل استقرار نگهبانان سازه های آبی است.
سیکا: در انتهای ضلع غربی محوطه آبشارها، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دستکند میسر است.
بند دختر: در حدود سه کیلومتری شمال شوشتر، جایی که رودخانه سخاوتمند کارون از کوهستان وارد جلگه میشود، بستر رود به کمترین عرض خود میرسد. در این مکان در دوره ساسانی بند دختر ساخته شد. نامگذاری آن به دلیل نزدیکی به قلعه دختر بوده است.
بند دارا: این بند در منطقه میاناب و روی رود گرگر ساخته شده بود.
پل شاه علی: روی نهر داریون در جنوب شوشتر و در غرب امامزاده عبدالله واقع شده است.
گلوگاه دستیابی و کنترل خوزستان و آب آن عمدتاً در این منطقه شکل گرفته و تجلی آن قلعه سلاسل است که به تناوب از دوران ایلامی تا اواخر قاجار، محل استقرار حکومت محلی برفراز صخره شوشتر بوده است. این مجموعه عظیم چنانکه گفته شد در فاصله بند میزان تا پل بند شادروان کامل می شود و به صورت چند منظوره آب کارون را در طول نزدیک به یک کیلومتر، چند متر بالا آورده، از آب و انرژی آبی آن بطور شگفت انگیزی در طول چهل کیلومتر اراضی جنوبی شوشتر تا بند قیر یعنی دشت میاناب (میان او، مینو، بهشت) را به یکی از سرسبزترین مناطق دنیا مبدل کرده بوده است. کانالهای دستکند و دست ساخت متعدد و پلهای آب بر و پل بندها و آسیابها و دیگر تاسیسات آبی صنعتی نه تنها شهر شوشتر را سیرآب و تهویه می کرده، بلکه یکی از سرسبزترین و آبادترین مناطق را برای تولید انبوه و گسترده و کشاورزی (چونان انبار بزرگ غله) خلق کرده است.
کشاورزان در حاصل تولید، شهر نشینان و نیروهای نظامی و دیوانی نیز از بازار تولید تغذیه می کرده اند، به نحوی که منطقه خود بستر تمدنها و شهرهای مهمی چون احتمالاً هیدالو (ایلامی هخامنشی) دستوا(پارتی- قبل و بعد از اسلام عسکر مکرم) و شوشتر کنونی(ساسانی) بوده است.
در ادامه این تاسیسات آبی ، پیرامون شاخه های کارون عناصر متعدد دیگری شکل گرفته اند که از آن میان می توان به مجموعه شگفت انگیز پل بند گرگر، مجموعه آبشارها(حدود پنجاه آسیاب که در خدمت کشاورزی منطقه بوده است)، برج عیار و تاسیسات منظم آن، بند زیبای ماهی بازان (خدا آفرید)، پل بند لشکر، بند خاک و بسیاری از دیگر پلها و آب پخش کن ها و کانالهای و تاسیسات در دو سوی جزیره میان آب (و نیز شماری از عناصر هنوز ناشناخته) اشاره کرد. رد این مجموعه را بوسیله کانال دستکند مسرقان از بند قیر تا شرق اهواز و نیز تاسیسات آبی–صنعتی کهن اهواز می توان پی گرفت. کار انسانی شگفت انگیزی که به قول مهندس حامی اجازه نمی داده است حتی یک قطره از آب کارون هدر رود و به دریا بریزد.
این مجموعه عظیم در واقع تنها با پشتیبانی مالی، نظامی، اداری و فنی وبویژه مدیریت بسیار هوشمندانه و قوی حکومتهای متمرکز و مقتدر در کشور و نمایندگان آنان به صورت شاهکان و میرآبها و مهندسان میسر می شده است به نحوی که حکومت در منطقه خوزستان همواره با مدیریت مهندسی آب در هم آمیخته بوده است و بر این اساس می توانسته پا بر جا بماند و انبار غله منطقه و تولیدات گسترده صنعتی آن باشد.
مدیریت آب خوزستان به قدری تخصصی و مهم بوده است که حتی با تغییر حکومتها تغییر نمی کرده و تا حمله مغول هم کمابیش سرپا بوده است. این مجموعه عظیم تر از آن بوده است که با توان افراد و حتی حاکمان محلی قابل کنترل و اداره باشد.
در نتیجه مرکز مدیریت و مهندسی آب خوزستان در طول تاریخ بطور عمده در قلعه سلاسل شکل می گرفته است و حاکم خوزستان که خود میراب خوزستان و مسئول تشکیلات فنی آن بوده، عنصر مهمی در مجموعه حکومت کشور به حساب می آمده است. وزارت «کست افزوده» ساسانی با وظیفه مدیریت پیمودن و آب، شاید از همین قلعه سلاسل هدایت می شده است.
هر زمان قدرت و تمرکز حکومتهای مرکزی افول کرده، در معرض تهاجمها و نابسامانی قرار گرفته است، این مجموعه در هم پاشیده و از کارآیی و رونق افتاده است. با ضعف قدرتهای متمرکز ناشی از جنگ و تهاجم و ضعف مالی و نظامی و قطع ارتباط متقابل حکومت منطقه و حکومت مرکزی این ماشین عظیم که به مراقبت پر هزینه و سنگین دائمی مالی نظامی و فنی نیازمند بوده است از کار می افتاده و قحطی و ویرانی در منطقه رخ می نموده است. (نمونه های تاریخی بقا و زوال از این دست را در این منطقه و در بین النهرین بسیار می توان یافت)
به همین سبب آب همواره عنصر مورد ستایش، مطهر، مقدس و مهمی در اعتقادات و سنن مردم این مرز و بوم بوده است. با توجه به بحث فوق روشن است که مطالعه سیستم آبی خوزستان، ریشه ها، زمینه های تاریخی و عناصر آن نه تنها خود فی نفسه بسیار مهم و پر جذبه است، بلکه زمینه منحصر بفردی برای شناخت علت پدیدار شدن حکومتهای مقتدر و متمرکز آسیایی و شکل خاص آن در ایران بشمار می آید.
نحوه دسترسی
برای دیدن سازه های شوشتر باید راهی خوزستان شوید و سپس مسیر رسیدن به شوشتر را در پیش بگیرید. اگر از سمت تهران حرکت میکنید میتوانید از مسیر آزادراه خرم آباد- اندیمشک بهسمت شوشتر بروید که در این صورت نزدیک ۹ ساعت زمان میبرد تا به این شهر برسید. بعد از ورود به شهر، تابلوهای راهنما شما را به این جاذبه حیرتآور هدایت خواهند کرد. همچنین از هر کس نام و نشان سازه های آبی را بگیرید؛ شما را راهنمایی خواهد کرد.
دیدگاه ها :
*اگر نظری دارید یا این مطلب نیاز به اصلاح دارد و یا عکس یا ویدئوی مرتبط با آن دارید لطفا اینجا برای ما ارسال کنید.
واقعا زيباست و جذاب ديدني است در يك كلمه ميشه خلاصه كردكه يك شاهكار تمام معناست اگه بخواي تعريف كني چند روز ميشه ازش گفت