تیشتر ، خدای باران

آب، رمزی از جاودانگی و بی‌مرگی انسان است که در نماد اساتیری این عنصر بازنمود شده است. تیشتَر یا خدای باران یکی از خدایان در ایران باستان می باشد که واحد است و هیچگونه دوگانگی در شخصیت او راه ندارد. جالب اینکه در منابع مختلف او را با نام‌های متفاوتی می‌شناسند. برای مثال، در زبان پهلوی نام این خدا به‌‏صورت تیشتر یا تیشتره، در کتاب اوستا، تشتر یا تیر و در منابع زرتشتی ایزد و ستاره‌ی باران بیان شده است. خدای باران همیشه در جنگ و ستیز با دیو خشکسالی بوده است. پیروان زرتشتی این دیو را با عنوان اَپوشَه می‌شناسند؛ چراکه دیو خشکسالی به‏‌تدریج باعث تباهی زندگی بشر می‌شود.

تیشتر یا ستاره آریایی

تیشتر، ایزد و ستاره‌ باران‌زای آریایی‌هاست، ستاره‌ای كه در اوستا فرانام «زایومند» دارد كه نشانگر اهمیت این ستاره برای نژادگان آریایی است. مردمان آرین تیشتر را ستاره‌ آریایی می‌خوانند. در باوررمندی آریایی تیشتر زهدان زنان پارسا را برای زایش فرزندان نیک و تخم‌های مردان آریایی هموار می‌کند. به‌ دلیل خشکی ایران و برای اینکه ایزد باران دیو خشکسالی را از میان می‌‏برد و خوشی و روزی فراوان به سرزمین آریایی می‏‌آورد برای ایرانی که خشک و بی‌‏آب است ستاره‏ رایومند باران‌‏زا بزرگ‏ترین داده‏ اهورایی است؛ از این روی این ستاره برای ایرانیان گرامی است.

تیشتر در نبرد میان خشک‌سالی و باران هم‌نبرد دیو خشكسالی «اپوش» است كه به سه نبرد می‌پردازند. در نبرد نخست اپوش تیشتر را شكست می‌دهد و هزار «هاسر» (میزان اندازه‌گیری به زبان پهلوی) به عقب می‌راند. تیشتر به نیایش درگاه اهورامزدا می‌پردازد كه مردمان وی را چنانچه درخور ستایش است، ستایش نمی‌كنند. اهورامزدا خود به نیایش تیشتر می‌پردازد این بار تیشتر اپوش را هزار هاسر از دریای «فراخكرت» (دریای بزرگ) دور می‌سازد. در نبرد سوم ایزد باران‌زا بر دیو خشکسالی پیروی نهایی می‌یابد.

ماجرای ایجاد دریای گیهانی توسط تیشتر

این خدای باستانی متعلق به چهارمین ماه از سال یعنی ماه ژوئن (تیر) است. او در اولین دهه از این ماه در لباس مردی ۱۵ساله ظاهر می‌شود. جالب توجه است که در تفکر ایرانی ۱۵سالگی سن آرمانی به حساب می‌آید.
پس از آن و در دهه‌ی دوم از ژوئن، تیشتر به‏‌صورت گاوِ نر و در دهه‌ی سوم به‏‌شکل اسب ظهور می‌‏کند. در کتاب پهلوی «بُندَهِش»، بنا به روایتی، خدای باران در آغاز آفرینش با درآمدن به پیکره‌های پیش‏‌گفته (مرد ۱۵ ساله، گاو نر و اسب) باران ایجاد می‌کند. سپس، هر قطره از آن باران به‌‏اندازه‌ی تَشتِ آبی می‌شود و بدین‌ترتیب، آب باران به‌‏اندازه‌ی قامت مردی افزایش می‌یابد و سطح زمین را فرامی‌گیرد.

بعد از بارش باران، جانوران موذی به‌‏ناچار به سوراخ‌های زمین پناه می‌برند. سپس، روح باد (مینوی) آب‌ها را به کرانه‌های زمین هدایت می‌کند. در نتیجه‌ی این عمل، دریای گیهانی (وروکَشَه یا فراخکَرت) به وجود می‌آید.

شرح نبرد میان تیشتر و اپوش

شرح نبرد میان خدای باران و دیو خشکسالی در سرودی آمده است. در این سرود، خدای باران در شکل اسب سفید زیبا و زرین‌گوش با سازوبرگ زرین به زیر دریای گیهانی فرو می‌رود. سپس، در آنجا با دیو اپوش روبه‏‌رو می‌شود که به‌‏شکل اسبی سیاه با گوش و دم سیاه و ترسناک حضور دارد. پس از آن، در طی سی روز نبرد، اپوش خدای باران را شکست می‌دهد.

پس از آن ماجرا، خدای باران با غم و اندوه به نزد اهورامزدا می‌آید و به او گله می‌کند که ناتوانی او برای شکست‌‏دادن اپوش به این دلیل است که مردم از نیایش‏ او و تقدیم قربانی‌های شایسته به او خودداری می‏‌کنند. اهورامزدا خود یک قربانی تقدیمش می‌کند تا نیرویی معادل نیروی ده اسب، ده شتر، ده گاو نر، ده کوه و ده رود را به خود بگیرد.

تیشتر این بار با نیرویی مضاعف به نبرد اپوش می‌رود و او را شکست می‌دهد. در نتیجه، آب‌ها بدون برخورد با هیچ مانعی به‌‏سمت چراگاه‌ها و مزارع حرکت می‌کنند. باد، ابرهای باران‌زای برخاسته از دریای گیهانی را به این‌سو و آن‌سو می‌راند و با برخورد آن‏ها به یکدیگر و بارش باران، هفت اقلیم زمین را سیراب می‌شود.

پیروزی خدای باران

پس از آن، خدای باران گرز خود را بر آتش مقدس موجود در ابرها (آتش وازیشته) می‌کوبد و همکار اپوش را هلاک می‌کند؛ به این صورت که در طی برخورد گرز، آتش شراره می‌کشد و از وحشت آن، همکار دیو اپوش، یعنی «دیو سپنجروش»، با برآوردن خروشی به هلاکت می‌رسد. این بار بارانی به بزرگی سر گاو و سر انسان بر هفت کشور می‌بارد.

خدای باران دستور می‌دهد که باران هفت شبانه‌روز بر زمین بریزد. به‌‏واسطه‌ی آن باران، زهر باقی‌مانده از جانوران موذی در زمین با آب ترکیب و به دریا می‌ریزد. گفته می‌شود که شوری و تلخی آب دریاها نیز به همین دلیل ایجاد شده است. بعد از گذشت سه روز، بادِ ایزدیِ دیگری با حرکت‌‏دادن آب‌ها به انتهای زمین، از آن‏ها سه دریای بزرگ، سی دریای کوچک و دو چشمه و دو رود پرآب تشکیل می‌دهد.

در کتاب «بندهش» نیز توصیف عمل زندگی‌بخش تیشتر از جنبه‌های گوناگون، در سرودی مختص به او آمده است. این کتاب، او را ایجادکننده‌ی اولیه‏‌ی باران و دریاها و دریاچه‌ها می‌داند؛ درحالی‏‌که در «تیشتریَشت»، خدای باران در گردش سالانه‌ی طبیعت، سرچشمه‌ی دائمی آب‌ها عنوان شده است. همچنین، او به‌‏عنوان عطا‌کننده‌ی فرزند، درهم شکننده‌ی جادوگران، سرور همه‏‌ی ستارگان و حامی سرزمین‌های آریایی معرفی می‌شود.

«تیشتر‌یشت» خدای باران را به‌مثابه‌ی موجود یا ستاره‌ای ناظر بر بارش باران می‌داند. بنابراین، بدون حضور او سرزمینی با بیابان‌های گسترده به وجود می‌آید که ناشی از گرمای تابستان و خشکسالی است.

ایزد باران از نژاد آپام نَپات از ایزدان کهن در میان مردمان هندواروپایی یا بَرزایزد محسوب می‌شود. از صفات او می‌توان به سفیدی، درخشانی، بلندی و نوردهندگی از دور اشاره کرد. او در نبرد همیشگی با شهاب ثاقِب است. گفته می‌شود که جشن تیرگان که در سیزدهم تیر برگزار می‌شود منتسب به ایزد باران است.

برداشت ایرانیان از اسطوره‌ی نبرد تیشتر و دیو خشکسالی

طبق اسطوره‌ی نبرد اپوش با ایزد باران می‌توان به عقیده‌ی ایرانیان درباره‌ی مراسم آیینی پی‌‏برد. ایرانیان بر این باورند که در صورت تقدیم قربانی‌های ارزشمند به خدایان، قدرت آن‏ها افزایش می‌یابد. افزون بر آن، قربانی‌های تقدیم‌‏شده به خدایان، سبب نیرومندی آن‌ها و حفظ نظم فصول مختلف سال می‌شود.
بنا به باور ایرانیان، چنانچه هنگام قربانی‌‏دادن از تیشتر یاری بخواهند، خشکسالی مغلوب و زندگی‌بخشی باران به زمین آغاز می‌شود. به‏‌بیان دیگر، اعتقاد آدمی به وظایف آیینی خود است که نتیجه‌ی نبرد گیهانی میان نیروهای زندگی و مرگ را تعیین می‌کند.

با توجه به این نکته که آب مایه‌ی تازگی و زندگانی جاوید شناخته می‌شده است، الگوی بنیادی و اسوه‌ی آب، آب زندگی است که اندیشه‌های جدید گاه آن را به جایگاهی از آسمان پیوند داده است. آب جاری چشمه‌سارها و آب زندگانی نسخه‌های اساتیری واقعیتی فراتر از عالم طبیعی و مابعدالطبیعی، یگانه و مذهبی هستند؛ طبیعی است هر کسی به این آب دسترسی ندارد و به هر راهی نیز نمی‌توان آن را به دست آورد. پیمودن راهی که به سرچشمه‌ی آب حیات می‌رود و به دست آوردن آن، دربردارنده‌ی نذرها و نیازها و آزمون‌هایی است.